Ik werd recent een paar keer op de vingers getikt omdat ik ‘positief moet zijn’. Ik had het over de akelige uitholling van de wetenschappelijke literatuur, maar mijn collega’s leggen liever de nadruk op wat er allemaal goed gaat. Ik vind dat best moeilijk.

Wat is er aan de hand? Wetenschappelijk onderzoek bouwt voort op wat andere wetenschappers publiceren. Op basis van ‘de literatuur’ besluiten we bijvoorbeeld dat medicijnen veilig genoeg zijn om op mensen te testen. De literatuur informeert ook beleid, van klimaatmaatregelen tot belastingverlagingen. Om de literatuur betrouwbaar te houden, stoppen wereldwijd wetenschappers onbetaalde avonden en zondagmiddagen in het zorgvuldig nalezen van manuscripten vóór publicatie. Niet alles wat er in de literatuur belandt is gegarandeerd waar, maar we doen ons best.

Dat systeem wankelt. Een paar voorbeelden. Al meer dan tien jaar geleden stelde Jeffrey Beall rooftijdschriften aan de kaak: nep-wetenschappelijke tijdschriften die tegen betaling om het even wat publiceren. Sindsdien is dat probleem enkel erger geworden. Het aantal actieve rooftijdschriften wordt geschat op 8.000, tegenover ca 13.000 (waarschijnlijk) betrouwbare tijdschriften in Web of Science. Rooftijdschriften worden bovendien steeds beter in het imiteren van legitieme tijdschriften en weten die soms zelfs over te nemen, door ze te hacken of te kopen. Sommige rooftijdschriften wisten door te dringen tot zoeksystemen als Web of Science of PubMed en het onderscheid is soms best lastig.

‘Rooftijdschriften wordensteeds beter in het imiteren van legitieme tijdschriften’

Nog een voorbeeld: wetenschappelijke detectives als Elisabeth Bik speuren voortdurend naar fouten en manipulaties. Bik en haar kompanen hebben inmiddels tienduizenden biomedische publicaties nagevlooid en komen tot de conclusie dat in 4% daarvan met afbeeldingen is geknoeid. De afgelopen tijd heeft ze ook geholpen om Chinese ‘paper mills’ te ontmaskeren: schimmige aanbieders van vervalste manuscripten waarmee wetenschappers hun publicatietargets kunnen halen. Dat zijn dus artikelen met nep-onderzoek ontworpen enkel om door de peer review te komen. Ze bieden ook nep-coauteurs, nep-reviewers, of nep-data.

Het gaat maar door. Elke dag stuurt Retraction Watch ons verhalen over wat dubieuze ‘wetenschappers’ nu weer uithalen om aan publicaties te komen.

Door publicatiedwang en fikse publicatiebonussen is de literatuur lekgeslagen.

Ik begrijp best dat het naar is en bovendien heb ik geen echte oplossing. ‘Ongeveer 95 procent is betrouwbaar!’ klinkt niet echt positief. Maar dat mensen als Bik gedreven blijven spitten – dat dan weer wel.

Lees alle columns van Willem Halffman