Hoe ver kun je gaan in de opsporing? Heel ver, zo laat de documentaire Pre-Crime zien over het oppakken van mensen nog voordat een misdaad is begaan. Een voorbeschouwing met emeritus rechtsgeleerde Peter Tak, een van de sprekers op het festival InScience dat morgen van start gaat.

Iedereen kent het wel: dat onbehaaglijke gevoel dat je wordt bekeken. Hoeveel webcams zijn er niet afgeplakt, gewoon “voor het geval dat”. Big brother is watching you, is een veel  gehoorde, orwelliaanse, uitspraak. Privacy is dan ook een hot topic in het publieke debat. Opiniebladen en kranten staan er vol mee en het onderwerp staat hoog op de politieke agenda. Het begrip “privacy” wordt daarbij vaak in één adem genoemd met “veiligheid”. Dit geldt zowel voor de politiek en landelijke media als voor de creatievelingen in Hollywood. Regisseurs goten het onderwerp meer dan eens in de mal van een sciencefictionfilm. Dat deze films niet alleen een waarschuwing, maar ook een inspiratiebron kunnen zijn, bewijst de documentaire Pre-Crime.

Futuristische wapens

Pre-Crime lijkt inspiratie te hebben gehaald uit Minority Report (2002). Deze sciencefictionfilm van regisseur Steven Spielberg speelt zich af in het jaar 2054. Identificatie met een irisscanner, futuristische wapens en voor de sciencefictionfan bekende transportmiddelen. We volgen John Anderton (Tom Cruise), hoofdcommissaris van een speciale politie-eenheid in Washington D.C., genaamd “Pre-Crime”. Het doel: moordenaars stoppen voordat ze een moord plegen. Hoe? Met drie zogenaamde Precogs, genetisch gemodificeerde mensen die de toekomst kunnen voorspellen.

Minority Report was een groot succes. Opvallend genoeg verschilt het geschetste toekomstbeeld niet veel van de huidige wereld, op de irisscanners, wapens en transportmiddelen na dan. Zeker nu iets soortgelijks als pre-crime daadwerkelijk wordt uitgerold in verschillende landen, waaronder Nederland. Natuurlijk niet met de genetisch gemodificeerde Precogs, maar wel met het opsporen van dader en slachtoffer nog voordat er iets is gebeurd.

‘Cowboysysteem’

In de documentaire Pre-Crime duiken regisseurs Monika Hielscher en Matthias Heeder dieper in de algoritmes en data van het pre-crime-systeem. Verschillende landen gebruiken het systeem al om zogenaamde hot people te identificeren: mensen die grote kans lopen slachtoffer of dader van een misdaad te worden. Het roept een heleboel vragen op. Over privacy en veiligheid, maar ook over racisme en ethiek. Want het systeem is afhankelijk van data die veel critici bestempelen als onbetrouwbaar. Hoeveel vrijheid willen we opgeven voor onze veiligheid?

Pre-Crime laat onder andere zien hoe mensen kunnen worden vastgezet op basis van hun aanwezigheid op verdachte plekken en hun sociale contacten met verdachte personen. Die mensen kunnen worden bestraft zonder dat ze zich schuldig maken aan strafbare feiten. Dat is mede mogelijk doordat verdachten in de Verenigde Staten vrijwel altijd een deal aangaan met het Openbaar Ministerie om vrij te komen, waardoor hun zaak nooit door een rechter wordt beoordeeld.

Emeritus professor Peter Tak, een van de sprekers op InScience en specialist op het gebied van strafrecht, noemt het Amerikaanse rechtssysteem daarom een ‘cowboysysteem’. ‘Vooral als het gaat om de rechtspraak over alledaagse dingen. Er is weinig tot geen wederhoor en veel mensen krijgen niet de kans zich te verdedigen, omdat ze geen geld hebben voor een advocaat.’ Wat Tak betreft moeten we dan ook blij zijn met het Nederlandse rechtssysteem, al valt ook daaraan volgens hem nog veel te verbeteren.

Enorme databestanden

Tijdens het bekijken van Pre-Crime bekroop Tak het gevoel dat in Amerika alles geoorloofd is. ‘Er worden enorme databestanden ingezet om mogelijke criminele intenties van personen op te sporen. Dat kan tot arrestaties leiden zonder dat er sprake is van daadwerkelijke strafrechtelijke gedragingen, zoals het voorbereiden van een strafbaar feit, de poging daartoe of de uitvoering ervan. Dat gaat veel te ver. In Nederland hebben juristen als ik daar grote problemen mee, al is het maar omdat een wettelijke grondslag ontbreekt.’

Tak legt uit dat ook in Nederland mensen in voorlopige hechtenis kunnen worden genomen voor een delict dat (nog) niet is gepleegd: in geval van een strafbare poging of strafbare voorbereidingshandeling. Bijvoorbeeld als iemand op het laatste moment wordt gestopt bij een moordpoging, of als hij bezig is met het kopen van een moordwapen of het maken van foto’s. ” Maar op basis van gedachten en voorspellingen belandt hier niemand achter de tralies.’

‘Gevaarlijk concept’

Het gebruik van big data is overigens niets nieuws onder de zon, en Tak noemt het logisch dat ook het rechtssysteem de mogelijkheden onderzoekt, iets wat overigens al langer gebeurt. Hij wijst op de inzet van big data in de jaren zeventig, bij de opsporing van leden van de Rote Armee Fraktion (RAF), een Duitse, links-extremistische terreurgroep. ‘Er werd bijvoorbeeld gekeken naar onverklaarbare stijgingen van waterverbruik in bepaalde woningen, om te achterhalen waar leden zaten ondergedoken.’

Ironisch genoeg liep het opsporingssysteem in Duitsland destijds spaak door de grote hoeveelheid informatie. ‘Hedendaagse computers kunnen die gigantische datastromen wel goed verwerken, dus dat is een positieve ontwikkeling’, aldus Tak. ‘Maar een groter aantal verschillende data betekent ook een verhoogde kans op fouten.” Wat hem betreft wegen de positieve kanten niet op tegen de negatieve kanten van het Amerikaanse pre-crime-systeem. ‘Natuurlijk ben ik voorstander van het voorkomen van misdaad! Maar, zoals in de film gebeurt, mensen oppakken vanwege hun gedachten of vanwege vrienden met een strafblad, vind ik een heel gevaarlijk concept.’

Digitalisering

Tak vindt de volledige digitalisering van opsporing niet wenselijk. Er moet altijd een mens achter blijven zitten. ‘Computers kunnen het toetsend menselijk denkwerk niet overnemen. Sterker nog, veel voorspellingen kunnen ook door mensen worden gedaan. Ervaring en kennis leren ons dat bepaalde gebieden minder veilig zijn. Daar ga je dan ’s nachts niet alleen rondlopen.’

Momenteel rolt de politie in Nederland het Criminaliteits Anticipatie Systeem uit, een indeling van het hele land in vakken van 125 bij 125 meter. Doel is te voorspellen waar en wanneer misdrijven zullen plaatsvinden. Dat is nuttig om de politie-inzet en alertheid van je mensen te bepalen, vindt Tak. ‘Maar de precieze kans of, waar en wanneer er een strafbaar feit zal plaatsvinden, is hiermee natuurlijk nooit te berekenen, laat staan wie de dader is. Het menselijk gedrag is inderdaad deels voorspelbaar, maar godzijdank voor een groot deel ook niet.’