De Winterspelen in Bejing, die vrijdag van start gaan, zijn niet onomstreden. Toch denkt historicus Paul Reef, die onderzoek doet naar protest rondom sporttornooien, niet dat veel sporters een statement zullen durven maken. ‘De risico’s zijn te groot.’

Bejing is de eerste stad ter wereld die zowel Olympische Zomerspelen (in 2008) als Winterspelen organiseert. Autoritaire staten die het niet zo nauw nemen met mensenrechten lijken graag grote sporttornooien te organiseren: eerder vonden de Winterspelen plaats in het Russische Sotsji en het volgende WK voetbal is in Qatar.

‘Dat is altijd zo geweest’, legt Paul Reef uit. De historicus doet onderzoek naar protesten rondom grote sportevenementen als de Olympische Spelen en het WK Voetbal en hoe het International Olympisch Comité (IOC) en wereldvoetbalbond FIFA daarmee omgaan.

‘Ieder land mag namelijk in principe zo’n sportevenement organiseren’, zegt Reef. ‘De afgelopen jaren zijn een paar voorzichtige richtlijnen gekomen wat betreft de omgang met mensenrechten, maar dat blijft vooralsnog een beetje een wassen neus.’

Volgens de historicus hebben westerse democratieën vaak geen zin meer om zo’n groot evenement te organiseren wegens het hoge prijskaartje. ‘De volgende Zomerspelen zijn weliswaar in Parijs en Los Angeles, maar dat waren dan ook de enige kandidaten. In onder andere München, Calgary en Krakau was er geen animo om de Winterspelen te organiseren. In autoritaire staten zoals Qatar, Rusland en China lijkt de drang om een groot, internationaal toernooi te organiseren er juist in toenemende mate te zijn.’

Waarom wil China zo graag deze Winterspelen organiseren?

‘Om te laten zien dat het een wereldmacht is, zoals in het verleden ook de Sovjet-Unie of Japan deden. De Spelen, met moderne stadions en veel media-aandacht, zetten je op de kaart. Daarnaast willen de Chinezen nu laten zien dat ze de coronacrisis beter hebben aangepakt dan andere landen. In Tokio schoten de coronacijfers omhoog tijdens de Spelen.’

Activisten roepen atleten op om op de Spelen een handgebaar in de vorm van een C te maken. Op die manier kunnen ze de schending van mensenrechten door China aankaarten, met name de vervolging van Oeigoeren door het Chinese regime. Is het maken van politieke statements op de Spelen een recent fenomeen?

‘Eigenlijk niet, dat gebeurde al in de jaren zestig. Het meest bekende voorbeeld zijn de 200 meter-lopers Tommie Smith en John Carlos die op het podium van de Spelen van 1968 hun vuisten in de lucht staken om racisme aan te kaarten. Hun actie werd destijds hard afgestraft door het IOC: ze moesten hun winstpremie afgeven en mochten nooit meer naar de Spelen komen.’

‘Het maken van statements op zo’n grote schaal is echt iets van de laatste vijf jaar’

‘Ook spraken de jaren tachtig enkele sporters uit de VS en Europa, onder wie Ruud Gullit, zich uit tegen de apartheid in Zuid-Afrika. Maar afgelopen jaren zie je een enorme groei aan atleten die zich bij Black Lives Matter aansluiten. Dat het maken van statements op zo’n grote schaal gebeurt, is echt iets van de laatste vijf jaar.’

Hoe valt dat te verklaren?

‘Door de opkomst van sociale media kunnen atleten zich sterker uitspreken. Ze zijn financieel iets onafhankelijker geworden, waardoor ze zich meer kunnen permitteren. Sponsoren als Nike moedigen dat protest tegenwoordig aan, wat ze vroeger niet deden. Ook maatschappelijk is iets veranderd: we verwachten van atleten dat ze zich ergens tegen uitspreken. Er is bovendien een generatie sporters aangetreden die zich vaker politiek wil – en vooral kan – uiten. Omdat atleten zich de laatste jaren massaal hebben uitgesproken tegen racisme laten sportorganisaties nu bepaalde vormen van protest toe en bewegen ze voorzichtig mee met de maatschappij. Sterker nog, sportbonden als het IOC hebben mensenrechten retorisch omarmd.’

Hoe gevaarlijk is het voor atleten om op het podium een statement te maken tegen de Chinese overheid?

‘In artikel 50.2 van het Olympisch Handvest staat dat geen enkele vorm van religieuze of politieke propaganda is toegestaan op de Olympische Spelen. Tijdens de Spelen in Tokio pleitte de atletencommissie van het IOC voor nieuwe richtlijnen: atleten zouden zich mogen uitspreken over olympische waarden zoals vrede, vriendschap en gelijkheid, zolang die niet gericht zijn tegen een specifiek land. Maar deze richtlijnen zijn niet overgenomen in het Olympisch Handvest. Bovendien heeft de Chinese overheid gezegd dat zaken die in strijd zijn met het Chinees recht zullen worden bestraft, al is onduidelijk hoe dit voor internationale sporters zou werken.’

Dat klinkt allemaal wel heel ontmoedigend.

‘Ik zou het vreemd vinden als de Chinese overheid voor het oog van de wereld protesterende atleten oppakt, en al helemaal buitenlandse sporters, maar we hebben met Peng Shuai (Chinese tennisster die voormalig vicepremier Zhang Gaoli van verkrachting beschuldigde, red.) wel een precedent van een internationaal bekende atlete die een tijdje spoorloos was in China.’

‘Het C-handgebaar is slim bedacht: het zou zowel een solidariteitsgebaar, een politiek protest of een mensenrechtenprotest kunnen zijn. Maar ik denk dat het IOC dit ondanks eerdere retoriek over mensenrechten zal identificeren als een politiek statement, zeker onder druk van de Chinese overheid. Atleten die het doen, zullen mogelijk gediskwalificeerd worden, geld moeten inleveren of nooit meer naar de Olympische Spelen mogen komen. Ik denk niet dat ze dat risico durven te lopen en sportersvakbonden ontraden dit ook. En als ze dat wel doen, is de vraag of hun actie de Chinese staatstelevisie haalt: de organisatoren kunnen overschakelen op een andere camera.’

Hebben atletenprotesten in het verleden iets veranderd aan de politiek van een gastland?

‘Nog nooit direct. Er is geen duidelijke correlatie tussen een atletenprotest en de politiek van een gastland. De regenbooghandschoenen die snowboardster Cheryl Maas in Sotsji droeg, hebben niets veranderd aan de Russische politiek inzake homoseksualiteit. Sterker nog: acties van sporters kunnen averechts werken. ‘Zie je wel, de hele wereld is tegen ons’, dat idee. Al kan het inwoners van een land ook inspireren, of activisten de moed geven om door te gaan. En het Black-Power-protest en het protest van (bokser) Muhammad Ali tegen de Vietnamoorlog hebben internationale aandacht opgeleverd voor bepaalde problemen.’

Specifiek tegen de Winterspelen is er ook vaak protest uit milieuhoek.

‘Er is nu groeiende aandacht voor de klimaatimpact van sport, maar verzet tegen natuurschade is veel ouder. Al in 1932, bij de Winterspelen in Lake Placid (in de Amerikaanse staat New York, red.), was er protest tegen de aanleg van een bobsleebaan in een bos. In 1976 zouden de Winterspelen oorspronkelijk plaatsvinden in Denver, Colorado, op een aantal plekken waar geen sneeuw valt en waar dus kunstsneeuw zou moeten worden gemaakt. Een protestcoalitie heeft toen een referendum afgedwongen en uiteindelijk werden de Spelen verplaatst naar het Oostenrijkse Innsbruck. Vanaf de late jaren zestig lukt het sommige steden niet meer om succesvol te kandideren wegens zulke druk van burgers of ngo’s.’

‘Om voldoende kunstsneeuw te hebben, wordt gigantisch veel grondwater aan de bodem onttrokken’

‘In het natuurgebied ten noorden van Bejing is het deze maand zo’n 3 à 4 graden, er ligt geen sneeuw en er valt amper regen. Om voldoende kunstsneeuw te hebben, wordt gigantisch veel grondwater aan de bodem onttrokken. Daarnaast zijn voor skipistes ook berghellingen ontbost. Dat is een ecologische ramp die nog veel decennia zal nazinderen. Vaak gaan de discussies over de politiek van het gastland, maar misschien moeten we het ook eens hebben over de ecologische schade die sport zelf aanricht. Sportbonden zouden aan het gastland kunnen opleggen om de Spelen in een echt wintersportgebied te organiseren, of om maar beperkt nieuwe infrastructuur aan te leggen.’

Ga je zelf naar de Winterspelen kijken?

Lachend: ‘Mensen verwachten dat je sportfanaat bent als je aan sportonderzoek doet, maar dat is niet het geval. Maar sport is zo’n groot commercieel, politiek en cultureel fenomeen, dat het onze aandacht verdient. Curling vind ik trouwens wel leuk om naar te kijken.’