Dat stress slecht voor je is, wisten we al. Maar dat stresservaringen als klein kind je hersenontwikkeling tijdens de puberteit beïnvloeden, is nieuw. Onderzoekers van het Behavioural Science Institute en Donders Instituut publiceren er vandaag over in het toonaangevende vakblad Scientific Reports.

‘Het verbazingwekkendst vond ik dat negatieve life events die je meemaakt als peuter zo veel jaren later nog gevolgen hebben’, zegt Anna Tyborowska. In een overlegkamertje in het Trigongebouw vertelt ze over de Nijmeegse Longitudinale Studie (NLS, zie kader), waarin meer dan honderd Nijmeegse kinderen al twintig jaar worden gevolgd. Scientific Reports publiceert vandaag een deel van de resultaten, over de relatie tussen stress en hersenen.

Grijze hersenstof

In de puberteit ‘rijpen’ de hersenen, legt de Engelssprekende onderzoeker Tyborowska uit. Verbindingen worden verfijnd (‘pruning’), de hoeveelheid grijze hersenstof neemt af. Het zorgt ervoor dat het volwassen brein later efficiënt kan werken. Maar tegelijkertijd worden de hersenen er minder flexibel door, daarom is het noodzakelijk dat het rijpingsproces zo optimaal mogelijk verloopt.

En daar is pubergedrag voor nodig. ‘Mensen denken dan vaak alleen aan de negatieve kanten, maar exploratief, risicovol gedrag is nodig om de juiste hersenverbindingen te leggen’, benadrukt de Poolse promovenda. ‘Puberhersenen staan open voor verandering, die window of opportunity is maar beperkt.’

Stress op heel jonge leeftijd, tussen nul en vijf jaar, heeft een negatieve invloed op dit window, zo ontdekten de onderzoekers. Ze maakten onderscheid tussen life events (‘denk aan ziektes of ouders die uit elkaar gaan’) en sociale stress (‘zoals minder sociale acceptatie, of afwijzing door een ouder’). Hoe meer negatieve levensgebeurtenissen de deelnemers aan de studie hadden meegemaakt als peuter, hoe sneller hun hersenen bleken te rijpen tijdens de puberteit. Voor sociale stress vonden de onderzoekers juist weer geen effecten op de rijping.

Depressies

Als maat voor de rijpingssnelheid gebruikten de wetenschappers de afname in grijs hersenvolume tussen de leeftijd van veertien en zeventien jaar in de prefrontale cortex, waar sociaal-emotionele informatieverwerking plaatsvindt. 37 pubers legden ze daarvoor twee keer in de MRI-scanner.  ‘Omdat we hen al sinds hun vroege kindertijd volgen, konden we de relatie met eerdere gebeurtenissen vaststellen.’ De NLS-studie is een van de weinige waarbinnen dat kan, wil Tyborowska benadrukken. Andere onderzoekers vóór haar hadden bijvoorbeeld de psychologische observaties bij de kinderen thuis gedaan, toen de pubers nog maar peuters waren.

Biologisch gezien zijn de gevolgen van jeugdige stress goed te verklaren, vertelt Tyborowska. ‘Uit de evolutiebiologie is bekend dat stress tot een snellere volwassenwording leidt, dat vergroot de overlevingskansen.’ Daarbij is de prefrontale cortex ook heel gevoelig voor stress, weet de promovenda. ‘Die zit vol glucocorticoïdereceptoren, waar stresshormonen zoals cortisol aan binden.’

Maar is een snellere rijping erg? De neurowetenschapper antwoordt bevestigend: ‘Je wil niet dat het window of opportunity te snel sluit. Dan krijgt het brein te weinig tijd om zich goed aan te passen.’

‘Uit de evolutiebiologie is bekend dat stress tot een snellere volwassenwording leidt’

Ze vertelt, refererend aan ander onderzoek, dat jeugdige stressgebeurtenissen en trauma’s gerelateerd lijken aan geestelijke gezondheidsproblemen op latere leeftijd, zoals angststoornissen en depressies. De huidige bevindingen kunnen bijdragen aan een beter begrip van het mechanisme hierachter, hoopt ze, zodat patiënten beter geholpen kunnen worden.

Tegenstrijdig

Naast jeugdige stress onderzochten de onderzoekers ook het effect van stress tijdens de puberteit zelf. De resultaten hiervan zijn lastiger te interpreteren, geeft Tyborowska toe. Deze keer waren het namelijk niet de life events, maar juist de sociale stressfactoren die op de rijping doorwerkten. Hoe minder aardig de pubers werden gevonden in de klas, hoe langzamer de rijping was. ‘We weten nog niet precies wat dit zegt. Het lijkt tegenstrijdig met de gevolgen van stress in de kindertijd, maar dit verband zagen we juist weer in andere deelgebieden binnen de prefrontale cortex.’ Kortom, het lijkt erop dat verschillende typen stress in verschillende levensfases een verschillend effect hebben, in ook weer verschillende hersengebieden. Tyborowska, nuchter: ‘Er is nog genoeg te onderzoeken.’

We hoeven ons in ieder geval niet meteen zorgen te maken over onze hersenontwikkeling of die van onze kinderen, zegt ze geruststellend aan het einde van het interview. ‘Je kunt stress niet voorkomen. Je moet vooral de extremen vermijden: niet te vaak en niet chronisch. Onze studie laat zien dat dát vooral gevolgen heeft.’ Of promoveren dan wel zo’n goed idee is, qua stress, laat ze maar even in het midden.