Het is terecht dat de Amsterdamse togadriehoek met een opiniestuk in De Telegraaf waarschuwt voor inperking van de rechtsstaat, zegt promovendus Laura Davies. ‘Het is altijd lastig te bepalen wanneer je de straat op moet gaan, maar misschien is dit wel het moment.’

Bedreigingen, politici die rechterlijke uitspraken naast zich neerleggen en het groeiende wantrouwen richting rechters zorgen voor ondermijning van de rechtsstaat. Dat stellen de president van de rechtbank in Amsterdam, de hoofdofficier van justitie en de deken van de Amsterdamse orde van advocaten in een gezamenlijk opinieartikel in De Telegraaf. Het drietal voelde zich genoodzaakt uit te spreken vanwege herhaalde kritiek van politici op uitspraken, bedreigingen van rechters en toenemende bezuinigingen.

Rechtsfilosoof en promovendus Laura Davies snapt de publiekelijke noodkreet. Davies doet promotieonderzoek op de Radboud Universiteit naar de legitimiteit van de rechter en ziet hoe politici het vertrouwen in de rechtsstaat ondermijnen. ‘Wanneer beleidsmakers slechte regels maken, juridische geitenpaadjes zoeken en amper motivering geven, moet je niet verbaasd zijn als een rechter oordeelt dat dit niet volgens de wet is. Een rechter doet dit niet graag, maar wordt er vanwege slecht beleid toe gedwongen. En daarna wordt die rechter gedemoniseerd.’

Deze gang van zaken kan ‘constitutionele gaslighting’ worden genoemd, vertelt Davies. Slechte regels en wetten maken waarvan politici weten dat ze geen standhouden, om daarna rechters de schuld te geven wanneer die de wet handhaven.

In haar onderzoek vond Davies in het verleden veel voorbeelden van de wetgevende macht die achterliep op snelle, maatschappelijke ontwikkelingen, waardoor de rechter gedwongen werd uitspraken te doen voordat er nieuwe wetten waren gemaakt. De rechter doet dan aan rechterlijke ‘rechtsvorming’ en dat stuit altijd op kritiek.

Democratische desinteresse

Een bekend voorbeeld is het ‘Elektriciteitsarrest’ uit 1921. Toen moest een Nederlandse rechter oordelen over de vraag of het illegaal aftappen van elektriciteit kon worden gezien als ‘diefstal’, terwijl elektriciteit nog niet bestond toen de wetgeving over diefstal werd ingesteld.

Als de wetgever voor lacunes zorgt, dan springt de rechter daar historisch gezien vaker op in. ‘Maar nu lijkt de wetgever niet zozeer achter te lopen op ontwikkelingen, maar etaleert hij een soort democratische desinteresse’, aldus Davies. Het stikstofdossier is nog zo’n voorbeeld waarbij sommige politici stellen dat Nederland op slot zit door rechterlijke uitspraken, in plaats van dat er gekeken wordt naar het beleid.

‘Er wordt gedaan alsof rechterlijke uitspraken politiek gemotiveerd zijn’

‘Van nature distantiëren rechters zich van het politieke debat, maar nu worden ze er telkens in betrokken en dat is niet zonder risico’, zegt Davies. ‘Er wordt gedaan alsof rechterlijke uitspraken politiek gemotiveerd zijn. Het is een hardnekkig beeld dat rechters allemaal D66 stemmen en vanuit die politieke kleur rechtspreken. Ik vind dat veel berichtgeving daar ook aan meedoet. Kranten die schrijven dat de rechter een minister “terugfluit” of het kabinet “dwingt” tot maatregelen, dragen bij aan het idee dat rechterlijke uitspraken “ook maar een mening” zijn. Maar dat is niet wat de rechter doet; hij toetst of iets voldoet aan de wet.’

Sociale advocatuur

Naar de redenen waarom politici wetten en regels slecht voorbereiden kan Davies alleen maar gissen. Ze constateert wel dat er momenteel weinig juridisch besef onder politici lijkt te zijn. Dat er met een Kamermeerderheid dan maar een nieuwe wet kan worden aangenomen waarmee het beloofde beleid wel doorgang kan vinden, is niet vanzelfsprekend, zegt ze. ‘Je hebt ook nog te maken met Europese wetten, mensenrechten en bescherming van minderheden. De rechtsstaat beschermt daarmee de burgers tegen politieke besluiten die je rechten aantasten. Een democratie is meer dan alleen de stem van de meerderheid.’

‘Het is altijd moeilijk te zeggen wanneer je de straat op moet om te gaan protesteren, maar misschien is dat moment nu wel’

Dat de rechterlijke macht nu zo de publiciteit opzoekt, is uitzonderlijk volgens Davies. ‘Als je keer op keer wordt aangevallen, dan schaadt dat het vertrouwen in rechters. Als politici besluiten om gerechtelijke uitspraken naast zich neer te leggen dan komt de rechtsstaat zelfs in gevaar.’

Ook de bezuinigingen zorgen voor veel problemen. Het steeds verder in de verdrukking komen van de sociale advocatuur zorgt ervoor dat burgers minder mogelijkheden krijgen om hun recht te halen. ‘Vaak zie je pas later wat de gevolgen zijn van zulke wijzigingen’, zegt Davies. ‘Het is altijd moeilijk te zeggen wanneer je de straat op moet om te gaan protesteren, maar misschien is dat moment nu wel.’

Waakzaamheid

De waarschuwing van de Amsterdamse juristen moet volgens Davies zorgen voor waakzaamheid. ‘Wanneer komt het moment dat het te ver is gegaan? En moet de wetenschap zich hier ook over uitlaten? Het is gevaarlijk dat veel in Nederland wordt geregeld op basis van een herenakkoord. Zo heeft de regering invloed op de benoeming van de hoogste rechters bij de Hoge Raad. Wij vertrouwen daarbij op hoffelijkheid. Maar in de VS zie je wat er gebeurt als deze heren worden vervangen door hufters. Dan blijken veel van onze rechtsstatelijke waarborgen zwak.’

‘Net zoals je huwelijkse voorwaarden het best kunt opstellen wanneer je nog verliefd op elkaar bent en niet als je al in scheiding ligt, is het belangrijk om juist nu kritisch te reflecteren op onze eigen rechtsstatelijke zwaktes.’