Chemicus Roeland Nolte (79) overleed deze week. Hij was een bijzonder gedreven onderzoeker die na zijn pensionering nog twee ERC-grants binnenhaalde, samen goed voor vier miljoen euro. Dat was en is een unicum binnen de wetenschap. Vox interviewde hem in juni 2017 over deze prestatie. In verband met zijn overlijden publiceren we het artikel nogmaals.

Hij teert níet op de zak van de universiteit, laat dat duidelijk zijn. Roeland Nolte haalde in maart een tweede ERC-grant binnen, een bedrag van tweeënhalf miljoen euro. Daarvan betaalt hij zijn eigen onderzoekers en gaat een kwart naar de Radboud Universiteit. Je zou dus kunnen zeggen dat de universiteit op zíjn zak teert. En dan hebben we het alleen nog maar over geld. Wat te denken van de wetenschappelijke waarde van het bijzondere project dat op stapel staat?

Hoogleraar Nolte staat bekend als een innovatief chemicus. Wat hij de komende vijf jaar gaat doen, is niet eerder vertoond. ‘We gaan informatie opslaan op moleculen en een machientje maken dat die data kan wegschrijven.’ Alles dus op moleculair niveau. Doel: uiteindelijk een oplossing vinden voor het wereldwijde dataopslagprobleem. ‘We hebben zoveel data die dagelijks over het internet vliegen dat we niet goed weten waar we ermee naartoe moeten. De koeling van de servers waar de data op staan, kost net zoveel energie als wat heel Engeland in een jaar verbruikt.’

Het brein

Noltes grote voorbeeld is het brein: onze hersenen zijn in staat onwaarschijnlijk veel gegevens op te slaan zonder dat we er uitgeput van raken of ons hoofd in de ijskast moeten stoppen om af te koelen. Nolte gaat lange polymeermoleculen maken (polymeermoleculen vormen de basis van plastic) en daarop data wegschrijven, net als bij een usb-stick.

Prachtig. Maar de meeste heren van uw leeftijd fietsen met hun e-bike door de Ooijpolder of schoffelen in de tuin.

‘Mijn vorige project liep af, de financiering voor vijf jaar zat erop. Ik dacht: moet ik nu stoppen met de wetenschap? Mijn vrouw zei: “Maar dan zit je de hele dag hier.” Toen heb ik besloten gewoon een nieuwe aanvraag te schrijven, want ik had een heel leuk idee. Ik heb er de tijd voor genomen, literatuur gezocht en mijn voorstel uitgewerkt.

Ik dacht dat ik de beurs wel niet zou krijgen omdat ik al 72 ben. Bovendien moet je wel met iets heel bijzonders komen, wil je voor de tweede keer een ERC-grant krijgen. Dus het mailtje dat ik ontving in maart, met de mededeling ‘your project has been retained for funding’ – een gortdroog mailtje overigens – overviel me nogal.’

Uw drive om te werken moet enorm zijn.

‘Tot aan mijn pensioen in 2009 had ik verschrikkelijk hard gewerkt. Ik was lid van de redactie van het tijdschrift Science en tot de laatste dag directeur van het IMM (Institute for Molecules and Materials,red.). Te hard doorwerken is een van de stomste dingen die ik ooit heb gedaan. In het laboratorium ben ik daarna ingestort. Bewusteloos geraakt en afgevoerd met een ambulance. Het ergste was dat ik hallucinaties kreeg, ik zag me uit mezelf treden. “U gebruikt drugs”, zeiden ze in het ziekenhuis. “Zegt u het nou maar eerlijk.” Maar ik had nog nooit drugs gebruikt!’

Nolte’s vrouw Helma vertelt van de andere kant van de tafel dat haar man ook rare dingen zei. ‘Het was heel eng allemaal. Maar toen hij medicatie kreeg, ging het snel beter.’

“U gebruikt drugs”, zeiden ze in het ziekenhuis. “Zegt u het nou maar eerlijk”

Nolte: ‘Ik heb een week in het ziekenhuis gelegen, ben helemaal gecontroleerd. Er was niets te vinden. Ik denk dat ik gewoon te snel gestopt ben met alles. Mijn lichaam zat nog vol adrenaline. Dat heb je nodig om je drukke bestaan aan te kunnen. Maar als die noodzaak wegvalt, gaat het dus mis. Niet voor niets trainen topsporters eerst af voor ze stoppen.

Ik had ook mailtjes ontvangen van de universiteit met het aanbod voor een cursus voor mensen die met pensioen gingen. Vond ik toen onzin, ik had genoeg te doen. Achteraf is dat heel dom geweest. Daar zouden ze me hebben gezegd dat ik geleidelijk gas terug moest nemen. Roelof de Wijkerslooth [toenmalig universiteitsvoorzitter, red.] zei: “Jij moet iets gaan doen. Waarom vraag je geen grant aan? Dan heb je eigen geld en ben je eigen baas.” Binnen drie weken heb ik mijn voorstel geschreven. Het was een heel goed advies van Roelof.’

Ritme

Echtgenote Helma, zelf geen chemicus, knikt. Het fijne van een werkend bestaan is, zegt ze, dat je een ritme hebt. Opstaan, ontbijten en aan de slag. ‘Anders klungel je de hele dag maar wat aan.’

Nolte: ‘We staan rond kwart voor zeven op. Zoals we altijd deden. Ik vind het leuk om in de tuin te werken en te golfen, maar dat doe je niet de hele dag. Ik wil iets realiseren, een doel hebben. Zodra ik dat mis, gaat het niet goed met mij. Nu heb ik een halve baan, ’s middags ben ik op tijd thuis. Ik realiseer me dat ik zeer bevoorrecht ben. Maar de regels rond pensionering zouden wel wat flexibeler mogen zijn. Meer mensen zouden er baat bij hebben om langer door te werken – anderen misschien om eerder te stoppen. Ik loop niemand voor de voeten, leef niet op kosten van de universiteit en haal geld binnen.’

Gaat het denken nog even goed als toen u jonger was?

‘Ik denk beter. Ze zeggen altijd dat je topprestaties levert als je relatief jong bent. In de wetenschap ook. Dat klopt denk ik wel, maar zodra je een jaar of veertig bent, komen er steeds meer dingen bij. Je wordt bijvoorbeeld directeur van iets, moet veel vergaderen, thuis is het druk; allemaal afleiding. Je ziet dat veel hoogleraren nauwelijks nog tijd hebben voor onderzoek.

Op mijn leeftijd is er weer rust. Het enige nadeel van mijn vak is dat ik het niet alleen kan doen. Een theoretisch chemicus kan achter zijn computer gaan zitten en al zijn berekeningen zelf doen, maar ik heb een heel team nodig van promovendi en studenten die dingen maken in een lab.’

U heeft uw werk wel eens vergeleken met dat van een kunstenaar.

‘Ja, dat is het leuke: je bedenkt iets nieuws en dat idee geef je dan vorm. Een beeldhouwer of een schrijver doet dat ook. In Amerika werkte ik veertig jaar geleden aan de Universiteit van Californië in Los Angeles met Donald Cram, een Nobelprijswinnaar. Hij had modellen waarmee hij moleculen ging ontwerpen, zoals een designer een stoel ontwerpt. Ik dacht: jee, dat is leuk, zo kun je echt iets maken. In Nederland deed nog bijna niemand dat, toen ik terugkwam was ik een van de eersten.

Met de nieuwe ERC-grant gaan we dus een nieuw materiaal maken waarin je data kunt opslaan. Waar een schilder zijn kwast gebruikt, werk ik met chemische technieken. Verschil is wel dat ik ook die technieken eerst zelf moet ontwikkelen. Misschien kun je het beter vergelijken met opereren: daarbij moet je vaak ook eerst de techniek ontwikkelen. Dat vind ik dus leuk. Kijken of je wat je bedacht hebt, daadwerkelijk kunt maken.’

Op welke dingen uit uw wetenschappelijke carrière bent u het meest trots?

‘Nou, veel mensen die ik heb begeleid zijn uiteindelijk hoogleraar geworden, ze zitten nu overal. Dat doet me wel goed. En Ben Feringa, de Groningse scheikundige die dit jaar de Nobelprijs voor chemie won voor moleculaire motoren, is natuurlijk toch ook door ons geïnspireerd.’

Had u die Nobelprijs niet liever zelf willen winnen?

‘Dat had ik wel leuk gevonden. Helma had ook best graag naast de koning van Zweden willen staan, denk ik, haha. Maar Ben heeft hem terecht gewonnen, hij is een geweldige wetenschapper. Voor een Nobelprijs moet je wellicht meer focussen op één ding. Ik heb altijd heel veel verschillende dingen gedaan, dat vind ik leuk.’

In Nijmegen zijn onlangs twee succesvolle chemici vertrokken: Jan van Hest en Alan Rowan. Baart dat u zorgen?

‘Dat vind ik heel jammer. Het risico is dat de zaak inzakt, maar gelukkig zijn Floris Rutjes en mijn opvolger Wilhelm Huck er nog. Vaak duurt het even voor je weer nieuwe mensen hebt. We zijn ermee bezig, maar het is niet gemakkelijk. Om goede mensen naar Nederland te halen, heb je geld en voorzieningen nodig. De salarissen hier zijn goed hoor – ik woon mooi en heb totaal geen klagen – maar het is wel zo dat een collega aan een gerenommeerde universiteit in de VS geen ton verdient, maar zes ton.

Minister Ronald Plasterk heeft de maximumsalarissen onlangs weer omlaag geschroefd. Je zou juist wat meer speelruimte moeten hebben om een goede hoogleraar naar Nederland te halen. Maar ja,dit zijn onze regels.’

Zijn er dingen waar u spijt van heeft?

‘Hm. Als ik opnieuw zou moeten kiezen, zou ik voor het brein gaan. Het is zo onvoorstelbaar hoe onze hersenen in elkaar zitten. Massa en volume schijnen geen rol te spelen, ik geloof dat Einstein zelfs een relatief klein hersenvolume had terwijl hij een van de briljantste wetenschappers was.

‘Als ik opnieuw zou moeten kiezen, zou ik voor het brein gaan’

Men probeert het brein nu met computerprogramma’s na te bootsen. Hoe de communicatie tussen de cellen precies gaat en hoe zo’n structuur van een aantal cellen bij elkaar informatie kan vasthouden, weet niemand. Dat is zo spannend, daar wil je gewoon aan werken. Het duurt nog wel honderd jaar voor we erachter zijn hoe het zit, maar het is wel cruciaal. Dan snap je waarom mensen dingen doen en waarom ze soms verkeerde dingen doen.’

U gaat de resultaten van uw onderzoek ook niet meer meemaken. Hoe voelt dat?

‘De transistor, een elektronische schakelaar die wordt gebruikt in computers, werd in 1947 uitgevonden en pas nu zitten we midden in de hausse van het internet. Zoiets duurt vijftig tot zestig jaar, zo moet je dat zien. Dit is een eerste stap. Het zou mooi zijn als we over vijf jaar, als mijn subsidietermijn afloopt, in staat zijn iets van eerste informatie op een molecuul te schrijven – de naam van mijn vrouw of zo.

Zij heeft altijd een heel belangrijke rol gespeeld in mijn loopbaan. Ging mee naar alle promoties, kwam vaak langs op het lab. Ze is heel streng, hoor. Als ik na het werk thuiskwam, dronken we een glaasje wijnen vroeg ze: “Heb je wel goede resultaten? Wanneer komt er weer eens een artikel in Science?” Ze zat er altijd bovenop.’