Ideofonen zijn woorden waarvan de klank iets verraadt over de betekenis, die te maken heeft met zintuiglijke waarneming. ‘Het zijn een soort schilderijtjes, woorden die uitbeelden hoe iets klinkt, smaakt, ruikt, aanvoelt of eruit ziet ‘, aldus Mark Dingemanse, die vandaag promoveert op zijn onderzoek naar ideofonen in de Ghanese taal Siwu.

Het Nederlands kent nauwelijks ideofonen. ‘In woorden die met gl– beginnen, zoals glanzen, glimmen, glinsteren, gloeien zit iets van een overeenkomstige visuele ervaring’, weet Dingemanse. Onomatopeeën (woorden als ‘boem’ en ‘plons’) komen er dichter bij: Dingemanse ziet ze als een subcategorie ideofonen, die alleen over geluid gaat.

Talen met veel ideofonen, zoals het Siwu, beperken zich niet tot die categorie. In die taal kun je in woorden bijvoorbeeld uitdrukken hoe stevig en tegelijkertijd verend de zitting van zijn bureaustoel is, doet de onderzoeker voor (fwé-fwé-fwé). Of hoe harig het hoogpolig tapijt (wurufuuuu; lees ‘oe’ voor ‘u’). Andere voorbeelden van ideofonen uit het Siwu zijn kpatàà! – plotselinge verschijning; sinisinisini – dicht opeen geweven; pumbuluuuu – dikke ronde buik; en saaa – fris gevoel in de mond.

Demonstreren
Dingemanse onderzocht voor zijn proefschrift zo’n 500 ideofonen in het Siwu. Hij constateerde dat ze lang niet alleen ‘dramatisch’ gebruikt worden, om verhalen levendig te maken, zoals wel verondersteld werd. Ze bleken ook heel geschikt om tussen de regels door duidelijk te maken dat iemand meer recht van spreken heeft dan de ander. ‘Je kunt ermee demonstreren: ik weet niet een beetje, maar heel precies hoe dit of dat eruit ziet of voelt of ruikt, ik heb dat namelijk ervaren. Dus weet ik er meer van dan jij.’

Etnocentrisch
Ideofonen komen over de hele wereld voor, vooral in niet-westerse talen. Toch heeft de taalwetenschap ze lang genegeerd. Ten onrechte, vindt Dingemanse, want taalwetenschappers horen alle taal, in alle diversiteit, te willen leren kennen en begrijpen. ‘Taalkundige fenomenen die je als westerling niet herkent buiten beschouwing laten, daar zit iets etnocentrisch in. Op die manier leren we niet hoeveel meer taal kan zijn en kan doen.’ / Anja van Kessel

Dingemanses proefschrift wordt vergezeld van een website waar videoclips en geluidsfragmenten afgespeeld kunnen worden: http://thesis.ideophone.org/ (zie met name hoofdstuk 6)