‘Sinds wanneer is een universiteit een influencer die je koopschaamte aanpraat?’
-
Een advertentie van de Radboud Universiteit.
OPINIE - De Radboud Universiteit ontpopt zich als idealistische wereldverbeteraar. Dat is slecht voor het onafhankelijke imago van een wetenschappelijke instelling, stelt alumna Enith Vlooswijk.
Recent ontving ik een mailtje van de Radboud Universiteit. ‘Beste Enith, we hebben jou nodig om de influencers van de toekomst te bereiken!’ Met ‘influencers van de toekomst’ bedoelt de universiteit potentiële studenten, jongeren die bijvoorbeeld biologie, natuurkunde, of sociologie gaan studeren. Naar mijn weten hoef je als influencer alleen een YouTube-kanaal te kunnen bestieren, maar een academische influencer kan vast veel meer.
‘Waarom krulden mijn tenen zich tot ver nabij mijn hielen?’
Het mailtje nodigt uit om op 18 november een video van de universiteit te delen via sociale media. ‘Op die manier’, schrijft de afzender, ‘zetten we samen een hoop mensen aan het denken!’ Ik was wel benieuwd waarover ik die mensen zou laten nadenken en bekeek de website. Daar is te lezen dat de ‘Radboud Impact Day’ (de dag dat ze het filmpje lanceren) jonge mensen moet aansporen om ‘na te denken over hun consumptiegedrag’ en ‘hoe zij via onderwijs en onderzoek invloed kunnen hebben op de toekomst.’
Dat het een week voor Black Friday zal plaatsvinden, is geen toeval: duurzaamheid gaat tenslotte niet samen met koopjesdag. Op dezelfde website staat ook een vetgedrukt citaat van Patricia Heerekop-Struving, hoofd communicatie van de Vereniging van Nederlandse Universiteiten (VSNU). Ze vindt het ‘een goede en welkome confronterende actie’, want ‘het is belangrijk dat er organisaties gaan opstaan tegen deze koopgekte.’ Ja, ze zou het zelfs goed vinden als er ‘koopschaamte ontstaat bij onzinkoopjes’.
Idealistisch
Het doel van de universiteit is duidelijk: ze wil studenten werven door zichzelf neer te zetten als idealistische universiteit die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan. ‘Radboud University contributes to a free and healthy world with equal opportunities for all’, staat in de bio van het Instagramaccount (hashtag ‘jebentnodig’). Welke maatschappijkritische jongere wil daar nou niet bij horen? En waarom krulden mijn tenen zich tot ver nabij mijn hielen?
Greenpeace, Milieudefensie, Amnesty International, Radboud Universiteit. Welke organisatie hoort niet in dit rijtje thuis? Na het bekijken van de website van laatstgenoemde weet ik het antwoord op die vraag niet meer zo goed. Niets ten nadele van de doelen die de universiteit zegt na te streven, maar sinds wanneer is een universiteit een organisatie die de wereld wil verbeteren door mensen ‘koopschaamte’ aan te praten? Ik dacht dat universiteiten de taak hebben om studenten een beroep en academische vaardigheden bij te brengen, niet om ze aan te zetten tot politieke keuzes.
Waarheidsvinding
Wetenschappers hoorden zich ooit te richten op waarheidsvinding op basis van kenbare feiten. Aan beleidsmakers vervolgens de keuze om de resultaten te gebruiken voor duurzaam beleid. De Radboud Universiteit lijkt die scheiding van taken maar omslachtig te vinden.
Het Nijmeegse universiteitsblad Vox wijdde afgelopen zomer een artikel aan deze en de vorige reclamecampagne, waarbij een ronkend filmpje met brandende wereldbol wat stof deed opwaaien. Is dat allemaal niet wat dramatisch en is het wel zo realistisch om de universiteit neer te zetten als wereldverbeteraar? Marketingdirecteur Pim van Zanen zag het probleem totaal niet. ‘De boodschap kwam wel aan’, antwoordt hij in het artikel. ‘Waar andere universiteiten inspelen op de ratio, zit onze universiteit op de emotie. Dat maakt het onderscheidend.’ Als de boodschap maar aankomt, is elk middel geoorloofd.
Leugens
In zijn befaamde essay On Bullshit beschrijft de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt waarin kletspraat zich onderscheidt van leugens en waarom de kletsmajoor gevaarlijker is dan de leugenaar. De essentie van kletspraat is volgens de filosoof dat deze totaal niet draait om wat feitelijk waar is, of niet. Mensen die kletspraat verkopen, willen in de eerste plaats een doel bereiken, namelijk een indruk achterlaten van henzelf. Of datgene wat ze verkondigen nu feitelijk klopt, of niet, doet niet ter zake. Marketing- en pr-experts zijn, net als veel politici, kletspraatkampioenen.
‘Kletsen toekomstige alumni zich een slag in de rondte, of beperken ze zich tot de objectieve feiten?’
Dat een marketingdirecteur voor een universiteit besluit te ‘gaan zitten op emotie’, in plaats van de ratio aan te spreken, zou me dus niet moeten verbazen. Maar hoe staat de Nijmeegse rector daar tegenover? De wetenschappelijke zoektocht naar feitelijke waarheid met een rationele blik op de wereld om ons heen kan zomaar op gespannen voet komen te staan met het activisme van een wereldverbeteraar. Kletsen toekomstige alumni zich dan als getrainde ‘influencers’ een slag in de rondte, of beperken ze zich als wetenschappers tot de objectieve feiten?
Vertrouwen
Academici beklagen zich de laatste tijd nogal eens over het gebrek aan vertrouwen in de wetenschap. Gesprekken over wetenschap raken, zeker in deze coronacrisis, snel gepolitiseerd, wat de inhoud van die discussies zelden ten goede komt. Als onderzoeksinstellingen zich afvragen waar al dat wantrouwen jegens de wetenschap toch vandaan komt, kan het geen kwaad eens goed in de spiegel te kijken.
Dat geldt niet alleen voor de Radboud Universiteit. Dat een vertegenwoordiger van de VSNU graag ziet dat wetenschappelijke organisaties ‘opstaan tegen koopgekte’, moet leiden tot gefronste wenkbrauwen bij alle universiteiten. Wie graag als politiek onafhankelijke kennisinstelling te boek wil staan, kan zich maar beter niet gedragen als influencer.
Enith Vlooswijk studeerde culturele antropologie aan de Radboud Universiteit en is wetenschapsjournalist. Dit artikel stond eerder in de Volkskrant.
Wetenschapsfilosoof schreef op 17 november 2021 om 14:37
“De wetenschappelijke zoektocht naar feitelijke waarheid met een rationele blik op de wereld om ons heen” is een totaal achterhaald beeld van de wetenschap. Het idee dat wetenschappers een ‘God-eye view’ op de wereld kunnen hebben, alsof waarden totaal buiten iedere observatie of ieder artikel kunnen blijven, is (ironisch genoeg) onwaar. Dat een wetenschapsjournalist nog volhoudt aan dit verouderde idee verbaast mij enorm.
Hier is een vaststelling: de wereld om ons heen gaat kapot, onder meer door ongebreideld consumentisme. Dat “we” dat als wetenschappelijke gemeenschap slecht vinden betekent niet dat de vaststelling dat fenomenen als Black Friday schadelijk zijn plotseling ongeldig zou zijn.
“Maak de wereld om ons heen niet kapot” is even gepolitiseerd als “vermoord anderen niet”; de manieren waarop we kunnen voorkomen dat de wereld kapot gaan – te ontdekken door wetenschappers – zijn evenmin politiek; de keuze voor een van die mogelijkheden is politiek.
Bert van Dongen schreef op 18 november 2021 om 23:32
Filosofen voorspellen al minstens 2000 jaar dat de wereld kapot gaat.
Wetenschapsfilosoof schreef op 19 november 2021 om 09:30
Gelukkig/helaas zijn het niet alleen filosofen die voorspellen dat klimaatverandering catastrofaal is voor de wereld.
Job Verwaaij schreef op 17 november 2021 om 16:43
‘… dat universiteiten de taak hebben om studenten een beroep en academische vaardigheden bij te brengen, niet om ze aan te zetten tot politieke keuzes.’ – dit is een opvatting van wat de taak van een universiteit is. De vraag is echter of deze taakopvatting geldt voor de Radboud Universiteit, of zou moeten gelden. Het is zo dat de wetgever tot op zekere hoogte de mogelijkheden van de universiteit beperkt, maar de Radboud Universiteit is (nog) geen openbare universiteit. Zoals de reactie van ‘Wetenschapsfilosoof’ boven mij al laat blijken is het niet onbetwist óf wetenschap echt neutraal en 100% objectief kan zijn. Hoewel het streven naar objectiviteit belangrijk geacht mag worden, is het de vraag of een academicus met bepaalde wereld- en denkbeelden, al dan niet door onderzoek geïnspireerd, hier niet eerlijk en transparant voor uit zou mogen komen. Is dat immers ook niet een van de gedachten die schuilgaat achter onze vrijheid van onderwijs? Een vrijheid die in de kern zit van de Radboud Universiteit. Dat de Radboud Universiteit in haar nieuwe strategie er voor heeft gekozen om te willen ‘bijdragen aan een gezonde, vrije wereld met gelijke kansen voor iedereen’, past juist bij haar karakter als bijzondere universiteit. Het was niet voor niets dat de universiteit toen zij nog écht katholiek was – om maar te refereren naar het VOX-dossier betreffende het verlies van het predicaat ‘Katholiek’ – dat de universiteit haar deuren sloot tijdens in 1943 omdat zij meer was dan enkel een onderwijs- en onderzoeksinstelling. Wellicht is de algemene consensus dat een openbare instelling niet past om, in het kader van neutraliteit, er voor te kiezen te willen bijdragen aan een gezonde, vrije wereld met gelijke kansen voor iedereen, want ook dat zijn idealen waar politici op het wereld toneel verschillend over denken met dezelfde wetenschappelijke ‘feiten’ als basis. Het is echter de vraag in hoeverre een dergelijk neutrale opstelling mogelijk is. Het past juist de bijzondere, en voormalig erkend katholieke, Radboud Universiteit om wel te kiezen voor en handelen naar een bepaalde overtuiging en daar transparant over te zijn.
Enith Vlooswijk schreef op 18 november 2021 om 09:42
Gezien de reacties op mijn artikel heb ik sommigen de indruk gegeven, dat ik totaal naïef tegen de wetenschappelijke praktijk aankijk. Na bijna twintig jaar verslaggeving weet ik dat elke stap in het wetenschappelijke proces politiek en ethisch beladen kan zijn: van de keuze om geld, tijd en menskracht te steken in bepaald onderzoek, tot de omschrijving van het project, het aanvragen van beurzen, de keuze voor de wetenschapper, de methode om data te verzamelen en te analyseren, de selectie en beschrijving van resultaten, het verslag aan de media en ga zo maar door. Nee, de universiteit is geen ivoren toren en wetenschappers zijn geen onbeschreven blaadjes die de werkelijkheid in perfecte objectiviteit en neutraliteit analyseren. Dat is nogal een open deur. Natuurlijk is het belangrijk om dit te erkennen, bovenal om wetenschappelijke conclusies in dat licht te bekijken en, zo nodig, te relativeren. Dit alles heb ik in mijn stuk niet weersproken. Mijn artikel gaat over de rol van de universiteit in de samenleving. Het gaat om de intentie om zo objectief en neutraal mogelijk aan waarheidsvinding te doen en niet op de stoel van de beleidsmaker te gaan zitten. De keuze om bij te dragen aan oplossingen voor klimaatverandering mag dan in zichzelf al een politieke keuze zijn, maar dat is niet waarover ik struikel. De Nederlandse universiteiten hebben nou eenmaal de opdracht maatschappelijk relevant onderzoek te doen en hun bevindingen te valoriseren. Het zou vreemd zijn het ze kwalijk te nemen als ze deze opdracht vervolgens naar eer en geweten uitvoeren. Waar ik wel over struikel, is dat de universiteit zich in haar publieke uitingen activistisch opstelt. In plaats van genuanceerde, zo objectief mogelijke kennis aan te dragen waar de samenleving haar voordeel mee kan doen, ziet de universiteit het blijkbaar als haar taak om de samenleving meteen ook voor te schrijven hoe deze kennis in te zetten. Je kunt als wetenschapper concluderen dat overmatige consumptie klimaatopwarming in de hand werkt, maar voorschrijven om mensen koopschaamte aan te praten, is niet de taak van de wetenschapper. Hij of zij kan mag dit uiteraard wel vinden en hier op persoonlijke titel ook voor uitkomen, maar de instelling als geheel dient zich op de achtergrond te houden wanneer het politiek en beleidskeuzes betreft.
Uit de vele reacties, niet alleen die van ‘Wetenschapsfilosoof’ en Job Verwaaij, maak ik op dat deze scheiding van rollen voor velen totaal achterhaald is. De terechte erkenning dat objectiviteit en rationele benadering nooit perfect kunnen zijn, omdat wetenschappers mensen zijn met beweegredenen en emoties, lijkt voor hen reden om de handdoek maar in de ring te gooien: de ideale wetenschapper bestaat niet, dus laten we ons dan maar storten op het activisme. In de wiskunde is de perfecte cirkel een begrip, maar in de werkelijke wereld is het onmogelijk een perfecte cirkel te maken. Zullen we het hele idee van cirkels dan maar overboord gooien en ons richten op vormeloze zandtaartjes?
Wetenschapsfilosoof schreef op 18 november 2021 om 14:16
Met de zin “de ideale wetenschapper bestaat niet, dus laten we ons dan maar storten op het activisme” wordt volledig ten onrechte een tegenstelling gecreëerd tussen een wetenschapper en een activist. Wetenschap kan objectief én activistisch zijn zonder aan wetenschappelijke waarde in te boeten. Op dezelfde manier wordt er onterecht gesuggereerd dat activisme en nuance onverenigbaar zijn.
Ik vraag me af hoe je denkt dat “overmatig consumeren is slecht voor de planeet” ongenuanceerd of niet-objectief is.
Jan van Oort schreef op 18 november 2021 om 10:55
Universiteiten hebben de mond vol van diversiteit en inclusie, maar dit stuk en de reacties van ‘Wetenschapsfilosoof’ en Job Verwaaij laten zien dat op deze universiteit de politieke diversiteit, oftewel de diversiteit van opvattingen, ver te zoeken is. Zo ontstaat een ideologische eenheidsworst waar iedereen het continu hartgrondig met elkaar eens is. Dat is precies het tegenovergestelde van wat diversiteit beoogt.
Wetenschapsfilosoof schreef op 18 november 2021 om 14:29
Beste Jan,
Natuurlijk ben ik voorstander van een zo groot mogelijke diversiteit van opvattingen en ideologieën. Dat betekent alleen niet dat ik het met al die opvattingen eens moet zijn, of dat ik geen argumenten tegen andere opvattingen in mag brengen.
Als Enith vindt dat de universiteit zich niet activistisch mag opstellen, maar aan ‘neutrale waarheidsvinding’ moet doen, dan mag zij die opvatting uiteraard hebben en uiten. Maar tegelijkertijd ben ik het ermee oneens, vind ik haar argumenten niet overtuigend, en uit ik dat in de bovenstaande reactie.
Ik denk dat het feit dat er een kritisch ingezonden stuk is, waaronder meerdere mensen de discussie aangaan op basis van argumenten een teken is dat er een gezonde diversiteit aan opvattingen bestaat aan deze universiteit en onder haar alumni. Men is het overduidelijk níet hartgrondig met elkaar eens – en dat hoeft ook niet. Maar een publiek debat vereist wel – juist – dat mensen elkaars argumenten bestrijden om de ander en derden te overtuigen. Dat is niet het creëren van ideologische eenheidsworst.