Voor Enny Das zijn het interessante tijden. De hoogleraar Communicatie en Beïnvloeding doet onderzoek naar media en angst in tijden van epidemieën. De rol van media in de coronacrisis valt volgens haar nauwelijks te onderschatten. ‘In talkshows krijgen mensen zonder relevante expertise soms wel een heel groot podium.’

Een rondje nieuwswebsites stemt tegenwoordig niet gelukkig. Braziliaanse en Zuid-Afrikaanse varianten van het coronavirus winnen terrein. De Britse variant stuwt de R-factor met 0,7 omhoog. En in een zoveelste persconferentie stelden Mark Rutte en Hugo de Jonge deze week de avondklok voor.

Ook Enny Das, die onderzoek doet naar hoe epidemieën in de media aan bod komen,  zit aan de buis gekluisterd deze dagen. Ze volgt het nieuws – vanzelfsprekend – op de voet. ‘Op dit moment heerst bijvoorbeeld onzekerheid over de Britse variant’, zegt de hoogleraar Communicatie. ‘Ik kan me voorstellen dat het kabinet en het Outbreak Management Team verschillende scenario’s doorrekenen over wat gebeurt als deze variant ook in Nederland om zich heen gaat grijpen.’

Er verschijnt heel veel nieuws over corona. Worden mensen niet coronamoe?

‘Media berichten graag over wat mensen willen horen en over wat het meeste leeft. Dat heeft ook een keerzijde. Toen de Mexicaanse griep uitbrak in Mexico en de Verenigde Staten, werd daar bij ons ontzettend veel over bericht. Zou het virus de oceaan oversteken en onze kant op komen? Op het moment dat die epidemie Europa bereikte, nam het aantal berichten in de media af, terwijl het risico toen groter was. Mensen waren het nieuws over het virus toen beu.’

‘Als mensen epidemiemoe zijn, dan vinden ze het moeilijker om zich aan de regels te houden. Maar voor corona is het anders. Dat er nog steeds zoveel berichten zijn over corona, suggereert dat de behoefte aan nieuws groot blijft. Er is veel onzekerheid, nu weer over die Engelse variant. Uiteindelijk willen mensen altijd horen of ze gevaar lopen of niet. Zolang dat niet duidelijk is, zullen  nieuwsberichten verschijnen.’

Berichten media kritisch genoeg over de coronacrisis, of zijn ze te veel de luidspreker van de overheid?

‘In eerder onderzoek hebben we journalisten geïnterviewd over hoe zij omgaan met epidemieën. Zij vertelden dat hun waakhondfunctie, het controleren van de macht, afneemt in situaties waarin veel mensen ernstig in gevaar zijn. Ze werken dan vaker samen met experts – in dit geval met epidemiologen, omdat de gevolgen van hun berichtgeving groter zijn. Aan het begin van een pandemie of een natuurramp zijn journalisten dus minder kritisch op het kabinet en kijken ze meer hoe ze het publiek kunnen helpen. Wanneer het grootste gevaar geweken is, keren ze terug naar hun traditionele rol.’

Sommige mensen roepen nog steeds dat corona een hype is of een griepje. Helpen media mee aan de verspreiding van complottheorieën?

‘Vooral de sociale media dragen bij aan die verspreiding. Op dit moment ronden we een studie af naar de effecten van echo chambers op YouTube: het idee dat je op basis van je zoekgedrag steeds extremere video’s krijgt te zien, omdat de kans dan groter is dat je blijft kijken. Daaruit blijkt dat complotverhalen over vaccinatie toch een impact hebben op mensen, ook als die mensen positief zijn over vaccinatie. Zelfs volstrekte onzinverhalen op YouTube beïnvloeden hoe stellig je bent over je mening.’

Spelen traditionele media daar ook geen rol in, bijvoorbeeld door complotdenkers uit te nodigen in een talkshow?

‘Journalisten vinden het soms een beetje saai om alleen een expert te interviewen. Daarom krijgen mensen zonder opleiding of expertise plots een heel groot podium. Maar een organisatie als Kritisch Prikken vertegenwoordigt helemaal niet zoveel mensen. Als expert valt er niets te winnen in zo’n debat: de discussie is niet open en je kunt elkaar niet bereiken.’

‘Er gaat veel aandacht naar de mensen van Viruswaarheid’

‘We vergeten wel eens dat de grote meerderheid Nederlanders een hele redelijke mening heeft, alleen is dat geen nieuws. En toch gaat er veel aandacht naar de mensen van Viruswaarheid.’

Kan berichtgeving over vaccinatie er ook toe leiden dat meer mensen een prikje laten zetten?

‘Dat is moeilijk te zeggen. Toen de vaccins ver weg waren, waren minder mensen bereid om zich te laten vaccineren. Nu het concreter wordt, is dat aantal gestegen. Mensen zijn vaak bezig met hun eigen leven; ze gaan pas echt nadenken als het vaccin er is. Bijna alle verzorgingshuizen waar wordt gevaccineerd, komen nu aan bod in de media. De insteek is vaak positief: iedereen is blij dat het vaccin er is. Misschien kan dat mensen overtuigen om zich te laten vaccineren.’