De wereldwijde coronacrisis is uniek in de geschiedenis. En dus interessant voor wetenschappers. Hoe kijken Nijmeegse onderzoekers vanuit hun vakgebied naar de situatie? In deel 1 van deze serie Science & corona putten historisch letterkundige Lotte Jensen en historicus Adriaan Duiveman hoop uit de solidariteit onder mensen.

Als je nu een supermarkt binnenloopt, wat zie je dan? Je buurvrouw met zes pakken toiletpapier in haar boodschappenkar? Een huilende vader voor een leeg schap babyvoeding?
Online regent het oproepen van zorgpersoneel: stop met het kopen van onnodig veel mondkapjes. En steel geen desinfecterende middelen uit ziekenhuizen. Tegelijk staat daar iets tegenover. Het aanbod op sociale media om boodschappen te doen voor ouderen, bijvoorbeeld. En Facebook-posts, of Instagram-tips van mensen die elkaar door rampspoed heen willen helpen.
Het positieve nieuws is dus: een ramp kan ook veel goeds in mensen naar boven brengen.

Saamhorigheid

‘Wat er nu gebeurt is voor onze tijd ongekend, een ramp met deze wereldwijde omvang heb ik in mijn leven in ieder geval nog nooit meegemaakt’, zegt Lotte Jensen, hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis. Genoeg voorbeelden uit de geschiedenis laten zien dat de slechte kant van een mens wellicht naar boven kan komen in een ramp, neem plunderingen, maar dat de mens óók overgaat op saamhorigheid.

Jensen werkt met een Vici-beurs aan onderzoek naar rampen en identiteitsvorming in de vijftiende, tot en met de negentiende eeuw. ‘Veel onderzoek, ook ons onderzoek, laat zien dat er in tijden van crisis juíst saamhorigheid ontstaat.’

‘Iedereen is bereid om te doen wat nodig is’

Hoe dat kan? ‘Zo’n virus maakt – behalve in leeftijd – weinig onderscheid des persoons’, legt Jensen uit. Het virus verbindt dus, omdat iedereen hetzelfde ondergaat. ‘Achter de solidariteit schuilt het besef dat je elkaar echt nodig hebt om zo’n crisis te overleven. Neem mensen in vitale beroepen. Iedereen is bereid om te doen wat nodig is.’

De ander

Adriaan Duiveman, promovendus in de onderzoeksgroep van Jensen, heeft hierop wel een aanvulling. ‘Rampen leiden inderdaad tot solidariteit. Bij overstromingen of vulkaanuitbarstingen helpen mensen elkaar en is men bereid om risico’s te nemen en middelen te delen’, legt hij uit. ‘Maar het risico zit hem nu niet in een extern natuurfenomeen, het gevaar schuilt in de ander in de vorm van het virus.’ Enige nuance in het kijken naar die saamhorigheid is daarom op zijn plaats, aldus Duiveman.

Tegelijkertijd ziet ook Duiveman genoeg tekenen van solidariteit om hoop uit te putten. De hashtag ‘coronahulp’ vaart wel online. ‘En in Groningen passen geneeskundestudenten op de kinderen van zorgpersoneel. Er gebeurt heel veel goeds.’ En dat gebeurde lang geleden ook al, zegt Jensen. ‘Tijdens de cholera-epidemie in de negentiende eeuw was sprake van liefdadigheidsacties.’

Quarantaine-zingen

Jensen vindt de solidaire acties ‘overdonderend’. Ze ziet ook negatieve beelden in het nieuws. ‘Maar het is maar net waar je de nadruk op wilt leggen’, zegt ze. ‘Ik zie mensen die laten zien dat ze bewogen zijn met zorgpersoneel.’ Ze noemt het spandoek dat NEC-supporters bij het Canisius-Wilhelmina ziekenhuis ophingen om het personeel een hart onder de riem te steken. En nog een voorbeeld: het ‘quarantaine-zingen’ in de Italiaanse stad Siena, waar stipt om zes uur elke avond vanuit ramen en balkons een populair lied klinkt. Inmiddels doet half Italië mee. ‘Dat staat in een lange traditie van zingen tijdens rampen’, legt Jensen uit. ‘Mensen zoeken troost bij elkaar door op die manier samen muziek te maken. Ik vond in mijn onderzoek al oude rampliederen, bedoeld om de saamhorigheid te versterken.’

We hebben het geluk nu over communicatiemiddelen te beschikken die een quarantaine-situatie wat draaglijker maken, zegt Jensen bovendien. ‘Ik ben wel heel benieuwd wat zo’n ramp doet met de internationale saamhorigheid. Daar lezen we nog weinig over, want iedereen is bezig met het beheersen op nationale schaal.’

Tegelijk vindt Jensen dat we de nadelen van social distancing – ‘een vreselijke term’– moeten blijven erkennen. ‘Dat mensen in Italië geen afscheid kunnen nemen van geliefden is natuurlijk verschrikkelijk, daar is geen saamhorigheid tegenop gewassen.’ Maar het is goed te onthouden dat sociale afstand mensen niet per se asocialer maakt, zegt Jensen. ‘Net zoals die afstand het verdriet van mensen die hulpbehoevend of ziek zijn, niet minder groot maakt.’