Hoogleraar Klaas Landsman krijgt dit jaar de Spinozapremie. De prijs van 2,5 miljoen euro is de hoogste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland. Met het geld wil hij een nieuw centrum oprichten op de grens van de wiskunde, natuurkunde en filosofie. En een kunstkapel bouwen.

Hoogleraar Mathematische fysica Klaas Landsman had zijn toekomst al uitgestippeld: hij zou op Schiermonnikoog gaan wonen, of een nog kleiner eiland, onbewoond misschien zelfs, en dan alleen nog maar nadenken. Een telefoontje met het nieuws dat hij de prestigieuze Spinozapremie van 2,5 miljoen euro zou winnen, stak daar een stokje voor. ‘Toen dacht ik wel even: nou, daar gáát mijn rust.’

Toch zat hij even later al op de fiets om Bossche bollen te kopen – ‘bijna het ultieme geluk’ – en inmiddels overheerst de jubelstemming. ‘Uiteindelijk is dit precies wat ik wil. Ik heb best veel ideeën die ik nog wil uitvoeren, en dat kan ik zeker niet allemaal alleen doen.’ Het grootste plan: een interdisciplinair centrum oprichten in Nijmegen op het grensvlak van de wiskunde, natuurkunde en wetenschapsfilosofie en -geschiedenis, zoals dat nog bijna nergens ter wereld bestaat. ‘Dat is ook in de geest van deze prijs: iets doen wat er nog niet is.’

Toeval

Het zal geen gemakkelijke opgave zijn om de juiste onderzoekers bij elkaar te brengen. ‘Het is heel moeilijk om mensen te vinden die genoeg van de wiskunde van zwarte gaten weten, en er ook nog over kunnen filosoferen,’ legt de wiskundige uit. Die unieke interdisciplinariteit is precies de reden waarom NWO de Spinozapremie dit jaar toekent aan Landsman. Hij ziet het probleem als een van zijn uitdagingen. ‘Die zijn er om te overwinnen.’

‘Over dit soort vragen nadenken, dat is wat het de moeite waard maakt om er te zijn’

Landsman houdt wel van hersenkrakers. Een van zijn onderzoeksprojecten gaat over puur toeval: dingen die spontaan en uit het niets ontstaan, zoals in de kwantummechanica. ‘Als je daarover nadenkt, is het om gek van te worden. Het past niet in ons denken. Als iets spontaan gebeurt, moet het uit het niks komen. Maar niks kan uit niks ontstaan.’ Voor sommige fysici is dat een reden om het toeval af te doen als een onwetenschappelijke fout van de kwantummechanica. Landsman ziet het juist als een stimulans om héél precies uit te vogelen hoe we toeval moeten definiëren.

Klinkt theoretisch, maar in het verleden droeg wiskundig onderzoek bij aan praktische ontdekkingen zoals de computer. ‘Die kwam voort uit theoretisch onderzoek dat er totaal niks mee te maken leek te hebben. En er zat niet eens heel veel tijd tussen. Juist dit soort fundamentele vragen, naar toeval en determinisme, kunnen best over vijftig jaar een uniek idee opleveren waar we grote problemen mee kunnen oplossen.’

Hoger niveau

Maar zelfs als zijn onderzoek nooit iets praktisch zou opleveren, is het volgens Landsman toch de moeite waard. ‘Ik ben geïnspireerd door de Amerikaanse fysicus Robert Wilson, die ooit een miljard nodig had voor een deeltjesversneller. Een congreslid vroeg hem: wat draagt deze versneller bij aan de verdediging van ons land? En toen zei Wilson: die draagt niets bij aan de verdediging van ons land, maar alles aan de reden waarom we het willen verdedigen.’ Zo zit het ook met het onderzoek van Landsman. ‘We komen een niveau hoger door over dit soort vragen na te denken. Dat is wat het de moeite waard maakt om er te zijn. ’

Dat klinkt misschien elitair, zegt Landsman, maar tegelijkertijd er is enorm veel belangstelling voor populairwetenschappelijke lezingen over toeval. Laatst stond hij nog in een uitverkocht Paradiso. ‘In zo’n voordracht gaat misschien maar vijf procent over kwantummechanica. Maar de overige 95 procent is enorm veel beter omdat mijn uiteindelijke vraag kwantummechanisch is. Mensen voelen dat aan, en zo voed je interesse in de wetenschap.’

Dubbel

Een beetje dubbel is het wel, de winst van deze prijs. Niet alleen omdat Landsman zo naar rust op een afgelegen eiland verlangde, maar ook omdat hij zich vroeger in opiniestukken fel uitsprak tégen enorme geldbedragen in de wetenschap. Sinds die tijd is de situatie er wel op vooruitgegaan, vindt hij. ‘Vooral bij NWO is er veel verbeterd. Vroeger kon je gewoon tien aanvragen tegelijk indienen en je kreeg ze allemaal, als je maar Spinozaprijswinnaar was of zoiets. Nu is het opstapelen van subsidies bijna niet meer mogelijk.’

Bovendien gaat er volgens Landsman structureel te weinig geld naar wiskunde in het algemeen en naar interdisciplinair wiskundig onderzoek in het bijzonder. ‘Voor deze prijs word je genomineerd. Maar als ik een aanvraag had moeten indienen voor deze plannen, was de slaagkans heel klein geweest. De maatschappij is bereid veel meer geld te betalen voor experimentele natuurkunde en astronomie. Denk aan het High Field Magnet Laboratory, achter het Huygensgebouw. Daar is dit geld gewoon niks bij. Dat is de elektriciteitsrekening voor een uur, bij wijze van spreken.’

‘Ik wil een stilteruimte waar je in alle rust kunt nadenken en tot diepere inzichten kunt komen’

Een smak geld voor een ondergefinancierde discipline is dus best verdedigbaar, vindt Landsman. Vooral omdat hij het geld voornamelijk wil uitgeven aan gezamenlijke projecten in Nederland. Door promovendi te laten begeleiden door meerdere hoogleraren, bijvoorbeeld. Dat komt de begeleiding ten goede, en zo kunnen meerdere wetenschappers profiteren van de prijzenpot.

Rothko

Voor zijn zoektocht naar rust heeft Landsman overigens al een oplossing bedacht. ‘Ken je de Rothko Chapel, in Texas? Daar hangt zijn beste werk, in een heel plechtige sfeer. Het is een unieke plaats om tot jezelf te komen en na te denken. Eigenlijk wil ik zo’n soort ruimte ook op de universiteit.’

Het idee: in alle rust kunnen nadenken, mensen ontmoeten om later mee verder te praten, en door de sfeer en de doeken tot diepere inzichten komen. ‘Want zo schijnt het te zijn in die Rothko Chapel: een soort spirituele ervaring.’ Wat NWO daarvan zal vinden? ‘Dat vind ik wel spannend. Maar een mooi schilderij voor zo’n ruimte, dat is wel een investering waard.’