Vier jaar na de invoering van het leenstelsel schreeuwen politici en opiniemakers om de terugkeer naar de basisbeurs. Voormalig Tweede Kamerlid Zihni Özdil bijvoorbeeld, die zijn politieke carrière offerde aan de studiefinanciering. Maar wie gaat het afschaffen van het leenstelsel betalen?

28 mei 2019. Zihni Özdil, onderwijswoordvoerder van GroenLinks in de Tweede Kamer, heeft een besluit genomen: hij gaat de Tweede Kamer verlaten. Eerder die avond heeft de voltallige fractie van GroenLinks al zonder Özdil over zijn toekomst als Kamerlid vergaderd. Directe aanleiding was een interview in Trouw, waarin Özdil zijn partij opriep het leenstelsel niet langer te steunen. Met name partijleider Jesse Klaver, een van de architecten van het leenstelsel, was not amused.

‘In mijn fractie heb ik twee jaar lang geprobeerd om het partijstandpunt over het leenstelsel te veranderen’, vertelt Özdil vier maanden later aan Vox. ‘Toen ik merkte dat dat niet lukte, heb ik de vlucht naar voren genomen door mijn oproep in de krant te doen.’

Waarom trekken aan een dood paard, vroeg Özdil zich af in het beruchte interview. ‘Zelfs de beloftes die werden gedaan om het stelsel aantrekkelijk te maken, werden nooit ingelost. De collegegelden stegen alleen maar, de aanvullende beurs stagneerde. Het geld dat bespaard werd, ging niet naar onderwijskwaliteit.’

‘Alleen de elite studeert af zonder schulden’

Özdil, van huis uit historicus, benadrukt dat hij nooit een fan van het leenstelsel is geweest. Zijn kritiek op het stelsel is ideologisch. ‘Als we als samenleving besluiten dat onderwijs een recht is, dan moet je geen enkele leencomponent inbouwen. Hoe sociaal zo’n leenstelsel ook is, een grote groep wordt gedwongen met schulden op de schouders af te studeren. Slechts een kleine groep – de spreekwoordelijke 1 procent – hoeft dat niet te doen.’

Volgens Özdil creëert het leenstelsel een klassenonderscheid. ‘Alleen de elite studeert af zonder schulden. Het idee komt niet voor niets uit de koker van Milton Friedman (een econoom en voorvechter van vrijemarktkapitalisme, red.). Links heeft die neoliberale ideologie gewoon overgenomen. Het argument dat de zoon van de bakker niet moet betalen voor de studie van de zoon van de advocaat, komt letterlijk uit Friedmans koker.’

Met name wat Özdil het ‘disciplinerende doel’ van het leenstelsel noemt, is hem een doorn in het oog. ‘Als je mensen dwingt om met enorme schulden de arbeidsmarkt op te gaan, dan beteugel je hen. Wie veel schulden heeft, neemt elk baantje aan om ze af te betalen en zal minder snel staken of bij de vakbond gaan.’

Invloed op het leven

Het leenstelsel, door voorstanders graag het studievoorschot genoemd, ligt niet alleen bij Zihni Özdil onder een vergrootglas. Studentenorganisaties, en steeds vaker ook politieke partijen, nemen er afstand van. Maar met welke redenen? Is het leenstelsel inderdaad een financiële strop voor studenten?

Een recent rapport van de Sociaal-Economische Raad (SER) beschrijft hoe het leenstelsel invloed heeft op verschillende aspecten van het leven van studenten, nu en later. Het aantal studenten dat op kamers gaat, blijkt sinds de invoering van het leenstelsel significant gedaald. Studerende jongeren verlaten nu ruim een jaar later het ouderlijk huis. Van de thuiswoners zegt 40 procent niet op kamers te gaan omdat het financieel onmogelijk is.

En dan de gestegen prestatiedruk en de toename van psychische klachten onder studenten. Die zijn ook een gevolg van het leenstelsel, schrijven onderzoekers van marktonderzoeksbureau Motivaction, in opdracht van het Interstedelijk Studentenoverleg (ISO). Studenten met een lening hebben vaker last van stress, voelen zich vermoeider en zijn eerder genoodzaakt een baantje te nemen. Motivaction schrijft dat het met de gezondheid van studenten met een hoge studielening slechter gesteld is. Een aanzienlijke minderheid kampt met angst- en depressieproblemen en er is zelfs een verhoogd risico op zelfdoding. De oorzaak? Het leenstelsel, in combinatie met andere factoren zoals het bindend studieadvies en het streven naar een rijk sociaal leven.

Ondertussen loopt de totale studieschuld van studenten gestaag op. Het gemiddelde ging van 12.400 euro in 2015 naar 13.700 euro in 2019. Het Centraal Planbureau gaat ervan uit dat dit bedrag verder zal stijgen tot 21.000 euro (zie kader).

Ontboden in Den Haag

Hans Vossensteyn, voormalig directeur van CHEPS, een onderzoeksinstituut van de Universiteit Twente, schrikt niet van die cijfers. CHEPS doet onderzoek naar het hoger onderwijs en legde verschillende vormen van studiefinanciering in Europa onder de loep. Welke effecten hadden veranderingen in de studiefinanciering in andere landen op de toegankelijkheid van het onderwijs? Aan de vooravond van de invoering van het leenstelsel in Nederland was veel behoefte aan dat soort duiding. Vossensteyn werd meermaals ontboden in Den Haag om leden van de Eerste en Tweede Kamer te informeren.

Hij heeft er nooit een geheim van gemaakt voorstander te zijn van een leenstelsel. Toen niet, en nu niet. ‘Met herhaald onderzoek heb ik kunnen aantonen dat een groot deel van de studenten zelfs zou gaan studeren zonder enige vorm van studiefinanciering.’ Niet dat Vossensteyn dáár voor is, maar hij predikt wel een rationele afweging bij het uitdenken van een financieringsmodel. ‘Met de basisbeurs werd jaarlijks een miljard euro uitgedeeld. Een groot deel van dat bedrag kwam terecht bij kinderen uit gezinnen die dat prima zelf kunnen betalen.’

Een leenstelsel lost dat volgens Vossensteyn op: mensen die het meest profiteren van hun opleiding, betalen daarvoor de rekening. Een aanvullende beurs moet er vervolgens voor zorgen dat ook kinderen van minder welvarende ouders hun weg naar de collegebanken vinden. ‘De belangrijkste weeffout van het huidige stelsel is de hoogte van de aanvullende beurs (396 euro, red.). Die is opgehoogd ten opzichte van het oude stelsel, maar niet zo veel dat de kinderen uit arme gezinnen volledig worden gecompenseerd voor het wegvallen van de basisbeurs.’ Voorheen kregen deze studenten immers een basisbeurs (296 euro) én een aanvullende beurs (maximaal 283 euro).

Geen bewijs

Toch is het volgens Vossensteyn veel te vroeg om het leenstelsel af te schrijven. Dat politieke partijen hun handen ervan af beginnen te trekken, hangt volgens de onderzoeker samen met de koppeling die we steeds vaker maken tussen lenen enerzijds en prestatiedruk anderzijds. Maar dat het leenstelsel de grote boosdoener is, is helemaal nog niet aangetoond, aldus Vossensteyn. ‘Natuurlijk vinden studenten het prettiger een beurs te ontvangen en voelen zij met een lening een grotere financiële druk. Het onderzoek van Motivaction spreek ik dan ook niet tegen, maar in mijn ogen geven de resultaten vooral de opinies en percepties van studenten weer.’

Vossensteyn ziet ook andere redenen voor de toegenomen druk op studenten. De prestatieafspraken uit 2013 bijvoorbeeld. Daarin beloofden universiteiten meer werk te maken van hun studierendementen. ‘Toen vonden we dat de kwaliteit van onderwijs op universiteiten omhoog moest. Dat vertaalde zich in het terugdringen van de studie-uitval, het stimuleren van nominaal studeren met het bindend studieadvies. En ook in intensiever onderwijs, meer contacturen en meer toetsing. Logisch dat studenten meer prestatiedruk voelen. Dat wilden we nu eenmaal met z’n allen.’

‘Logisch dat studenten meer prestatiedruk voelen. Dat wilden we nu eenmaal met z’n allen’

Evenmin kunnen we nu over het leenstelsel zeggen dat het de toegankelijkheid van het onderwijs in de weg zit. Minister Ingrid van Engelshoven stuurde in september een rapport van ResearchNed naar de Tweede Kamer, waaruit blijkt dat de doorstroom van jongeren naar het hoger onderwijs sinds 2015 nagenoeg onveranderd is gebleven. Er gaan iets minder mbo’ers naar het hbo, maar die trend vlakt een beetje af. De uitkomsten van het ResearchNed-rapport komen daarmee grotendeels overeen met de inzichten die Vossensteyn opdeed tijdens zijn internationale onderzoek naar studiefinanciering: als mensen moeten lenen om te kunnen studeren, vanwege hogere kosten of het wegvallen van beurzen, heeft dat nauwelijks impact op de deelname aan hoger onderwijs op de lange termijn.

Özdil zet kanttekeningen bij de conclusies van het ResearchNed-rapport. ‘Natuurlijk belemmert het leenstelsel de toegang tot het hoger onderwijs niet – dat klopt, dat is ook niet het geval in de Verenigde Staten, waar collegegelden worden betaald van tienduizenden dollars per jaar. Bijna niemand zegt: dan ga ik maar niet studeren aan de universiteit. Jonge mensen steken zich met tegenzin in de schulden, want een universiteitsdiploma geeft je nu eenmaal kansen op de arbeidsmarkt. Het gaat om de grote schuldenlast die jongeren wordt opgelegd als ze de arbeidsmarkt op gaan.’

En het langer thuis blijven wonen? Is dat een gevolg van het leenstelsel? ‘Zou goed kunnen’, zegt Vossensteyn. ‘De basisbeurs maakte het natuurlijk gemakkelijk om op kamers te gaan. Nu maken studenten een bewustere keuze. Ik vind dat niet erg. Kijk naar de situatie op Amsterdamse universiteiten: de meeste studenten daar komen uit de regio, maar toch woont 80 procent op kamers. Is dat nou echt nodig, terwijl hun ouders bij wijze van spreken op 3 kilometer afstand wonen? Misschien wel hoor, maar moeten wij daar met z’n allen aan meebetalen?’

De basisbeurs weer invoeren, vijf jaar nadat er een streep doorheen ging, zou volgens Vossensteyn een fout zijn. ‘De rekening daarvan komt op het bordje van de belastingbetaler terecht. Dat zijn dezelfde mensen die de laatste jaren kampen met hogere zorgpremies en kortingen op het pensioenstelsel. Voor een deel zijn het bovendien mensen die zelf nooit hoger onderwijs hebben gevolgd. Is het echt eerlijk dat zij daaraan gaan meebetalen?’

Rechte pad

In de Tweede Kamer neigt een groeiende groep naar ‘ja’ als antwoord op die vraag. De politieke steun voor het leenstelsel brokkelt af. Nog geen twee weken na Özdils vertrek keerde GroenLinks-leider Jesse Klaver zich tegen stelsel. Begin september volgde de PvdA en diezelfde dag liet ook Rob Jetten (D66) weten dat het leenstelsel voor zijn partij geen doel op zich is. Alleen de VVD heeft haar steun aan het stelsel nog niet opgezegd.

‘Ik ben blij dat de PvdA en D66 terug op het rechte pad lijken te komen’

‘Ik ben blij dat de PvdA en D66 nu terug op het rechte pad lijken te komen’, reageert Özdil. Als columnist van NRC en Vrij Nederland kondigt hij aan hun gedrag goed in de gaten te houden. ‘O wee als een van die partijen in aanloop naar de volgende landelijke verkiezingen toch een leencomponent in hun partijprogramma bouwt. Dan zal ik er wel een paar stukken aan wijden.’

Het leenstelsel heeft hem de kop gekost, besluit Özdil. ‘Maar als het binnenkort wordt afgeschaft, is het dat wel waard geweest.’

De nieuwe Vox, met als thema ‘geld’, verschijnt op donderdag online. Vanaf die dag worden de magazines ook verspreid in de verschillende bakken op de campus.