Het is een vreemde koningsdag, zo zonder vrijmarkt, feestjes, en stadsbezoek van de koning. Willem-Alexander is een koning in crisistijd en speelt daardoor een belangrijke rol, vertelt onderzoeker Fons Meijer. ‘Mensen projecteren hun verlangen naar stabiliteit op de koning.’

Het was wel bijzonder om college te geven voor een scherm, vertelt promovendus Fons Meijer. Tijdens het online symposium Veerkracht in tijden van crisis, georganiseerd door hoogleraar Europese Cultuurgeschiedenis Jan Hein Furnée, gaf Meijer een college over leiderschap in crisistijd. ‘Je weet natuurlijk wel dat er honderd mensen meekijken en het is leuk om iets te vertellen, maar het is best gek om tegen een scherm te praten.’ Het symposium werd georganiseerd om studenten een platform te bieden voor ontmoeting en kennisuitwisseling, vertelt hij. ‘Het werd heel snel na sluiting van de universiteit opgezet en studenten waardeerden het. Blijkbaar vonden ze het fijn om in tijden waarin ze elkaar niet kunnen zien toch een beetje als vanouds college te krijgen.’

‘Het zijn vaak de mensen in de samenleving zelf die zich de vorst toe-eigenen’

Meijer bereidt, in het kader van een groter onderzoeksproject, een proefschrift voor over rampen in Nederland in de negentiende eeuw. Tijdens het symposium vertelde hij over koning Willem I (1815 – 1840) en koning Willem III (1849 – 1890). Beiden heersten tijdens grote natuurrampen, de stormvloed van 1825 bijvoorbeeld, of de overstromingen van 1861. ‘Het beeld dat tijdens crises van een koning ontstaat, is vaak niet het gevolg van PR van het koningshuis,’ zegt Meijer. ‘Het zijn vaak de mensen in de samenleving zelf die zich de vorst toe-eigenen, ik noem dat dan ook “wensspiegels” in mijn college.’

Prinsessendag

Willem I ondernam geen uitgebreide bezoeken aan het rampgebied van de overstromingen, maar hield collectes in en doneerde geld. Ondanks dat hij teruggetrokken was, spraken dichters, geestelijken, en andere mensen in de samenleving lovend over hem. ‘Ze omschreven hem als een verzorgende vader van de natie, de vader van het huisgezin,’ vertelt Meijer. ‘Voor Willem III was dat anders. Hij werd beschreven als een reddende beschermer die het land beschermde tegen vijandige krachten, in dit geval het water.’

Ook was het koningshuis aan het eind van de negentiende eeuw belangrijk voor het creëren van eenheid. ‘Niet alleen na rampen, maar ook toen groepen in de samenleving zich gingen emanciperen, bijvoorbeeld de katholieken, socialisten en protestanten,’ zegt Meijer. ‘Er was een angst dat het land uit elkaar zou vallen doordat verschillende groeperingen iets te zeggen kregen. Het koningshuis werd een symbool voor de gehele natie.’ Toen ontstond ook deze feestdag. ‘Eerst was het prinsessendag, voor Wilhelmina, en later werd dat Koninginnedag.’

Hoe de vorst wordt gezien tijdens rampspoed, zegt veel over hoe groepen in Nederland naar zichzelf kijken, vertelt Meijer. ‘Waar veel Nederlanders aan het begin van de negentiende eeuw een behoefte hadden aan saamhorigheid, en de natie zagen als huisgezin met de koning als vader, ontstond tijdens de heerschappij (of: regering) van Willem III in conservatieve kringen meer het beeld van een kwetsbare gemeenschap die beschermd moest worden.’

Troost en stabiliteit

Nu, tijdens de coronacrisis en met Willem-Alexander als koning, zijn er natuurlijk een heleboel dingen anders. ‘De positie van de vorst in het publieke leven is veel kleiner. Willem I trok bijvoorbeeld veel naar zich toe, de grondwet van 1848 heeft dat beperkt. De koning is veel minder een politiek figuur geworden,’ vertelt Meijer. Maar tijdens rampen is het nog belangrijker voor een vorst om te laten zien dat hij of zij nog een meerwaarde heeft in de samenleving.

‘De koning nu probeert duidelijk zichtbaar te zijn.’

Dit gold voor Beatrix tijdens de Bijlmerramp en de Vuurwerkramp. ‘Dat waren twee momenten waarop de steun voor het koningshuis toenam,’ zegt Meijer. ‘De koning nu probeert duidelijk zichtbaar te zijn. Hij kan nu veel van zijn normale bezoeken niet doen, dus gaat hij naar plekken die getroffen zijn door de crisis. Ziekenhuizen, of bedrijven die financieel te lijden hebben.’ Op dit moment is ook Máxima erg betrokken. ‘Zij Skypet met zorgmedewerkers, bijvoorbeeld.’ En het heeft effect. ‘In de media hoorde ik al geluiden als “het is echt fijn dat we in deze tijd een koningshuis hebben”. Mensen zeggen troost en stabiliteit te vinden bij Willem-Alexander. Ze projecteren ook hun verlangen daarnaar op hem.’

Een andere factor in de huidige crisis en het koningshuis is natuurlijk dat Willem-Alexander niet de enige leider is waarnaar wordt gekeken. ‘Het “rally ‘round the flag”-effect, het je scharen achter je leiders en uiten van nationalisme in crisistijd, zie je ook gebeuren bij Mark Rutte,’ zegt Meijer. ‘De VVD doet het goed in de peilingen. Zo’n effect gaat vaak ook snel weer weg. Rutte moet, in tegenstelling tot de koning, ook weer politieke keuzes gaan maken. Het is moeilijk om daarbij iedereen blij te maken.’

Dus als Willem I de ‘Vader van het huisgezin’ was en Willem III de ‘Beschermende redder van de natie’, wat is Willem-Alexander dan? ‘Dat is een lastige,’ lacht Meijer. ‘Het is moeilijk om dan niet te vervallen in potsierlijke definities. Maar zo uit m’n hoofd zou ik zijn houding typeren als: “verbinding willen brengen op afstand”.’