Religiewetenschapper Brenda Mathijssen (28) onderzocht hoe nabestaanden in Nederland vormgeven aan de dood van een dierbare. Als stagiaire van een uitvaartonderneming bezocht ze begrafenissen en crematies. ‘De dood laat zien hoe mensen betekenis geven aan het leven.’ Vandaag promoveert ze op dit onderwerp.

Sommige van haar leeftijdgenoten trokken wel even de wenkbrauwen op toen Brenda Mathijssen op haar 23ste aankondigde te gaan promoveren op rituelen rondom de dood. En haar vriend zuchtte de afgelopen jaren nog wel eens als ze op vakantie weer eens riep: ‘Afslaan, dáár, een begraafplaats!’ Maar Mathijssen praat zo gepassioneerd over alles wat met de dood te maken heeft, dat je als toehoorder ook wordt gegrepen door het onderwerp. En de promovendus bij religiewetenschappen weet waar ze het over heeft. Ze observeerde zo’n vijftig begrafenissen en crematies, interviewde nabestaanden, uitvaartverzorgers en voorgangers.

Crematieoven
Tijdens de begrafenissen en crematies werkte ze undercover als stagiaire van een uitvaartonderneming. Een idee van de manager die vond dat je mensen niet lastig moet vallen met onderzoek als pa of ma net zijn overleden. Tijdens haar eerste crematie ooit werd ze meteen in het diepe gegooid. De echte uitvaartverzorger had een ongeluk gehad met de fiets en kwam niet opdagen. Toen de familie vroeg of ze mee wilde lopen om de dierbare dode te begeleiden naar de crematieoven, slikte ze wel even. Daar stond ze dan. Nooit eerder een uitvaart begeleid en dan een familie opvangen rondom de harde realiteit van een crematieoven. Maar ze liep mee en merkte dat het prima ging, sterker: het was minder heftig dan verwacht. ‘Het raakt je natuurlijk wel, maar het is niet jouw verlies, dat scheelt. Ik ging ook niet met mijn neus op dat verdriet staan: als mensen echt afscheid nemen, dan draai je je even om.’

‘Eén familie strooide de as uit in een meer in Italië, zodat de overledene door kon zwemmen’

Op een congres van religiewetenschappen, genaamd Death, Dying and Disposal realiseerde Mathijssen zich – nog voor haar promotietraject begon – dat de dood niet alleen maar verdriet is. Ze werkte er als student-assistent. ‘Ik kwam er daar achter dat de dood juist laat zien hoe mensen betekenis geven aan het leven.’ Begrafenissen en crematies draaien om het leven dat geleefd is, de mooie dingen die zijn gedaan. ‘De rituelen rondom de dood, zoals de plek die de urn krijgt toebedeeld, gaan meer over hoe mensen hun leven vormgeven na de dood van een geliefde dan over de dood zelf.’

Gelachen
Natuurlijk was ze wel verdrietig als nabestaanden in interviews hun hart uitstortten. Zeker achteraf, als ze thuis de opgenomen tekst in typte en elke snik duidelijk hoorbaar was. ‘Dat was voor mij het zwaarste onderdeel. Je bent een luisterend oor voor iemand die een partner moet missen waarmee een heel leven is gedeeld. Dat heeft impact. En de interviews duurden twee tot drie uur. Je moet mensen de ruimte geven om hun verhaal te doen, vind ik. Maar als een half uur van het gesprek emotioneel was, hadden we het anderhalf uur over de mooie dingen in het leven, anekdotes. Dan werd er ook gelachen.’

Tijdens die gesprekken met nabestaanden leerde ze dat afscheid nemen na de uitvaart gewoon verder gaat. ‘Na die uitvaart moeten mensen echt vorm gaan geven aan hun verdriet. Thuis geven ze de overledene vaak een tastbare plaats, of ze verstrooien de as op een plek waar de overledene zich thuis heeft gevoeld. Ze geven de dode zo in feite een nieuwe bestemming. Eén familie strooide de as uit in een meer in Italië, zodat de overledene door kon zwemmen.’

Mathijssen was onder de indruk van de inzet van de uitvaartbranche. ‘Je hoort wel eens verhalen over ongeïnteresseerde geldwolven, maar dat is mijn ervaring totaal niet. Ik kwam vooral heel betrokken mensen tegen, mensen die anderen gewoon graag helpen om goed afscheid te nemen.’

‘Dood gaan is een belangrijk onderdeel van mijn leven’

Begraafplaatsen bezoeken blijft een favoriet uitje voor Mathijssen. ‘Overal waar ik ben ga ik wel even op de begraafplaats kijken. Het zegt zo veel over de plek waar je bent. Over de voetbalclub, welke minderheden er zijn, het gevoel voor orde en netheid, welke vlag ze hebben.’ Momenteel bezoekt ze vooral Engelse begraafplaatsen. Ze werkt als postdoc aan de Universiteit van Reading, vlakbij Londen, waar ze onderzoek doet naar voorzieningen rond de dood voor minderheden in Engeland en Wales.

Of ze al een idee heeft over haar eigen uitvaart? ‘Ik denk er niet iedere dag aan dat ik sterfelijk ben. Maar doodgaan is wel een belangrijk onderdeel van mijn leven. Begraven of cremeren maakt mij niets uit. Ik heb gezien dat de manier waarop je dood wilt gaan sterk afhangt van de situatie, de sociale omgeving waarin je op een bepaald moment verkeert. Of je nog jonge kinderen hebt bijvoorbeeld of een partner. Je weet van tevoren niet hoe je gaat reageren op de dood.’

Brenda Mathijssen promoveert vanmiddag om 14.30 uur in de Aula.