De Faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen daagde al haar studenten uit een essay te schrijven onder de noemer Change Perspective. Winnaar: tweedejaars Filosofie Sonja Bemelmans over de blik van de buitenstaander.

Hoe heeft mijn studie mijn kijk op de wereld veranderd? Het lezen van deze vraag werkte als een startschot voor mijn gedachten. Als  atleten net uit  de startblokken  stoven ze weg, op zoek naar een antwoord. Niet zo gek dat je meteen probeerde de vraag te beantwoorden, dat was immers de opdracht, denkt u wellicht. Dat klopt, maar het kan ook anders. En nu ik dit verhaal  heb geschreven en terugkeer naar het begin, weet ik dat dit is wat filosofie mij leert: nagaan of het ook anders kan. Ik bracht de atleten in mijn hoofd, inmiddels op volle snelheid, tot stilstaan. Want welke kant moesten ze eigenlijk op? Ik realiseerde me dat aan de hoe-vraag een vraag voorafgaat, namelijk of mijn studie mijn perspectief veranderd heeft. En als dat zo is, hoe belangrijk is dat? En hoe goed?

Begin 2014 ben ik filosofie gaan studeren. Mijn eerste collegedag viel samen met de buluitreiking van mijn vorige studie, geneeskunde. De jaren voorafgaand aan die dag liep ik co-schappen. Gedurende die tijd was mijn blik gefocust, maar nauw. Ik dacht dat de medische wereld de enige was. Een vriendin werkte bij een groot advocatenkantoor in Amsterdam. Op een avond stuurde ik haar om elf uur ’s avonds een berichtje waarop zij reageerde met ‘Spreek je later, zit in vergadering.’ Opeens viel bij mij het kwartje: ook buiten het ziekenhuis zijn er mensen die hard werken. Hoezeer dit ook een open deur mag lijken, ik was oprecht verbaasd.

Niet op mijn plek
Ik was vergeten dat er nog iets buiten de geneeskunde bestond, al hoopte ik dat wel, want binnen de geneeskunde voelde ik me niet echt op mijn plek. Vaak maken ze daar een onderscheid tussen de snijdende en beschouwende specialismen. Dat ik geen geboren chirurg ben werd al vrij snel duidelijk, maar ook voor de beschouwende vakken als interne geneeskunde voelde ik me té beschouwend. Een arts moet uiteindelijk toch handelen. Als psychiater kun je wel nadenken over welke machtsrelaties werkzaam zijn in het tot stand komen van een classificatiesysteem als de DSM, er zit wel een patiënt voor je neus die klachten heeft en daar nu mee geholpen wil worden.

Toen ik klaar was werd het de filosofie. In de donkere februari-weken die volgden op die eerste dag heb ik me regelmatig afgevraagd waar ik aan was begonnen. Bij het vak hedendaagse wijsbegeerte was filosoof Edmund Husserl de eerste op wie ik mijn tanden stuk mocht bijten. Als hij nog had geleefd had ik het uit pure frustratie daadwerkelijk gedaan ook. Ik keek als een buitenstaander naar de filosofie en dacht: waar gáát dit over? Dat jargon verwerven een belangrijke rol speelt in het toetreden tot een bepaalde ‘club’ werd me eens te meer duidelijk. De –ismen en andere onbekende woorden vlogen me om de oren: idealisme, realisme, naturalisme, positivisme, transcendentie, immanentie. Termen die je in het medische discours niet snel tegen zult komen. Dat is ook niet zo gek. Taal en het perspectief van waaruit je naar de werkelijkheid kijkt, hangen samen. Als je nieuwe dingen leert kennen, leert zien, heb je daar nieuwe woorden voor nodig. Andersom maken bepaalde woorden ook dat je iets kunt zien in de werkelijkheid wat je daarvoor niet zag.

Jargon eigen maken
Gelukkig had ik aan mijn geneeskunde studie genoeg doorzettingsvermogen overgehouden om me door die eerste periode heen te werken. Ik maakte me het jargon eigen en kwam zo met één voet in de filosofie te staan. Mijn perspectief is veranderd, maar eigenlijk vooral in die zin dat ik iets minder een buitenstaander ben geworden ten opzichte van de filosofie. Dat voelt prettig. Soms zelfs zo prettig dat ik me kan voorstellen dat ik me volledig zou willen onderdompelen in de wereld van de academische wijsbegeerte, om aldaar mijn hersens te breken op moeilijke, misschien wel onoplosbare problemen. Maar of dat ook goed is? Ik kan me het gevaar voorstellen dat wanneer ik een ‘insider’ word in de wijsbegeerte, ik de rest van de wereld uit het oog verlies, er van vervreemd. Dat ik zo ga spreken dat de meesten die mij aanhoren, denken: waar gáát dit over? Waarna ik alleen nog met collega’s kan converseren. Als sociaal en maatschappelijk betrokken mens kan dat toch niet mijn doel zijn?

De belangrijkste betekenis van het universitaire motto ‘Change Perspective’ is voor mij daarom niet het veranderen van perspectief maar het vermogen te kunnen wisselen van perspectief. Enerzijds een binnenstaander of liever nog expert zijn op een vakgebied, want om iets uit te leggen moet je het zelf tot in de puntjes beheersen, maar tegelijkertijd je ook kunnen blijven inleven in de buitenstaander, in degene die jou niet begrijpt. Zoals een vriendin laatst zei: het gaat erom dat je naast iemand kunt gaan staan in plaats van er tegenover, om erachter te komen hoe de wereld er dan uitziet. Zo blijven spreken dat ook de niet-ingewijde, de patiënt of leek, je verstaat, en soms zelf beseffen dat jij de niet-ingewijde bent: dat is zowel voor de arts als voor de filosoof de kunst. En hoe mijn toekomstig pad er ook uit zal zien, ik zie het als een opdracht om me in die kunst te bekwamen. / Sonja Bemelmans

Sonja Bemelmans (foto) koos voor illustraties van kunstenares Jannemiek Tukker. In haar werk toont zij ons de wereld zoals Tukker die aanschouwde toen ze een psychose had. Naast iemand gaan staan in plaats van er tegenover: volgens Bemelmans is dat vooral belangrijk als iemands perspectief sterk verschilt van het jouwe, zoals in het geval van een psychose.