Al tientallen jaren is de westpunt van Vlieland militair oefenterrein. Tegelijkertijd is het een belangrijk leefgebied voor veel wadvogels, waaronder de scholekster. Dankzij nieuw onderzoek is nu duidelijk hoezeer deze dieren last hebben van de Defensieactiviteiten: ze horen liever straaljagers overvliegen dan transportvliegtuigen.

Overrazende helikopters, Hercules-transportvliegtuigen en straaljagers die regelmatig explosieven afwerpen – de Vliehors heeft op het eerste oog niet de meest ideale omstandigheden voor een natuurgebied. Toch is deze uiterste westpunt van Vlieland het leefgebied van scholeksters en andere steltlopers. Wat alle oefeningen van Defensie op en boven deze zandvlakte precies voor gevolgen hebben voor deze vogels is nauwkeurig in kaart gebracht door ecoloog Henk-Jan van der Kolk. Woensdag promoveert de onderzoeker van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO) in Nijmegen.

‘De scholeksters vliegen een seconde of tien op, om honderd meter verderop weer te landen’

Scholeksters zijn met hun puntige rode snavel en zwart-wit verendek een opvallende verschijning op het wad. ’s Winters overwinteren er zo’n 180.000 in Nederland, waarvan rond de 8.000 op de Vliehors. In de zomer verspreiden ze zich over de Nederlandse kust, het binnenland en zelfs tot in Scandinavië om te broeden. ‘Sinds 1970 gaan hun aantallen hard achteruit’, vertelt Van der Kolk. ‘Dat komt onder andere door strenge winters, maar ook door problemen in de broedgebieden. Al begrijpen we het nog niet volledig.’

Uitwijken naar Texel

Het onderzoek van Van der Kolk geeft hier nu meer inzicht in, waar het gaat om het effect dat legeroefeningen hebben op het gedrag – en dus het energieverbruik – van de vogels. Die invloed varieerde nogal, ontdekte hij. ‘Straaljagers, die bijna dagelijks overkomen, verstoren nauwelijks. De scholeksters vliegen hooguit een seconde of tien op, om honderd meter verderop weer te landen.’

Transportvliegtuigen daarentegen, waarmee het leger een aantal keer per jaar rondvliegt boven de Vliehors, hebben een veel groter effect. Door het kabaal, dat wel 45 minuten kan duren, nemen veel vogels de wijk naar andere eilanden, zoals Texel en Griend. ‘Dat is zeker 20 kilometer vliegen, en evenzover terug’, aldus van der Kolk. Ook helikopters en explosieven zorgden voor meer verstoring dan straaljagers.

Al dat opvliegen kost een vogel veel energie, vertelt de ecoloog. Hoeveel precies, dat rekende hij uit in een computermodel. Dat model combineert allerlei gegevens over de scholekster: hoeveel energie hij verbruikt tijdens vliegen, maar ook hoeveel voedsel – mossels en kokkels – er beschikbaar is op verschillende plekken in zijn leefgebied en hoe dat afhangt van het weer. Hoe kouder een winter, bijvoorbeeld, hoe minder mossels en kokkels er voor het oprapen liggen. Ook het aantal vogels is van invloed op de voedselbeschikbaarheid. Van der Kolk: ‘Al die factoren kennen we goed voor de scholekster, omdat deze al tientallen jaren uitgebreid onderzocht worden.’

Die kennis maakt het mogelijk om precies te bepalen hoe groot het verstorend effect is van de legeractiviteiten op Vlieland. Alles bij elkaar, berekende Van der Kolk, zorgen deze ervoor dat een gemiddelde scholekster dagelijks zo’n vijf minuten langer moet foerageren – eten zoeken. ‘Dat lijkt niet zoveel, maar als het samenpakt voor alle vogels en gedurende een heel seizoen, telt het toch flink op.’ Die extra foerageertijd is met name een investering tijdens strenge winters, als de vogels elke gram vet hard nodig hebben. ‘Bij maandenlange vorst, als ook het wad bevroren is, teren de vogels in op hun reserves.’

Verstoringen beperken

Door klimaatverandering komen die strenge winters minder vaak voor. Toch is het goed om verstoringen tot een minimum te beperken, zegt de ecoloog. Andere vogels hebben namelijk nog meer last van de vliegtuigen. ‘Rosse grutto’s, waarvan ik er ook een aantal onderzocht, vliegen vaker op als ze gestoord worden. Ze blijven dan ook langer rondvliegen. En voor soorten als bonte strandlopers en kanoeten is de verstoring nog sterker, denken we.’ Probleem is dat van die soorten minder bekend is wat ze aan energie verbruiken en op hun menu hebben staan. Als het aan Van der Kolk ligt, wordt daar in de toekomst meer onderzoek naar gedaan.

De legeroefeningen hoeven niet helemaal te verdwijnen

Wat zijn resultaten nu betekenen voor de legeroefeningen op de Vliehors? Die hoeven niet helemaal te verdwijnen, als het aan de NIOO-promovendus ligt. ‘Het voordeel is nu dat het gebied doordeweeks niet toegankelijk is voor wandelaars. Als Defensie zou vertrekken, zou dat waarschijnlijk veranderen. Daar zouden de vogels, denk ik, nog minder mee opschieten.’

Voor nu kan het al helpen als Defensie het vliegen met transportvliegtuigen of helikopters tot een minimum zou beperken, zegt Van der Kolk, zeker in de winter. ‘En minder vliegen bij hoogwater, vooral met springtij. Dan hebben de vogels namelijk minder ruimte om uit te wijken.’ Met dat laatste advies gaat Defensie, waarmee de ecoloog contact heeft, alvast aan de slag in een speciaal hoogwaterplan. ‘Al blijft het afwachten hoe het uitpakt – maar ik heb goede hoop.’

Elegant

Theunis Piersma, hoogleraar Trekvogelecologie aan de Rijksuniversiteit Groningen noemt de studie van Van der Kolk in een reactie ‘mooi en elegant’. ‘Het is heel degelijk beschrijvend onderzoek van hoe scholeksters bewegen, en supernetjes uitgevoerd.’ Ook het modelwerk zit goed in elkaar, zegt hij.

Wel plaatst de wadvogelexpert twee kleine kanttekeningen bij de conclusies. Dat scholeksters meer last hebben van transportvliegtuigen dan van straaljagers heeft vooral te maken met gewenning denkt hij. De eerste vliegen immers maar af en toe over, de F16’s bijna dagelijks. ‘In Canada zag ik ooit precies het omgekeerde effect, bij kanoeten die vlakbij een landingsbaan van Herculestransportvliegtuigen leefden. Volgens mij is het vooral het nieuwe dat onrust veroorzaakt.’ Dat zou ook kunnen verklaren waarom vogels als de rosse grutto, die veel korter op de Vliehors verblijven, sterker reageren op de vliegtuigen.

Als tweede punt merkt Piersma op dat de scholeksters op de Vliehors niet per se representatief hoeven te zijn voor de hele populatie. ‘Mogelijk zijn dit de dieren die goed tegen verstoringen kunnen, en zijn andere elders gaan leven.’ Die mogelijkheid zou wat de hoogleraar betreft nog wat explicieter benadrukt kunnen worden.