Eliot Higgins onderzocht het gebruik van chemische wapens in Syrië en ging op zoek naar de waarheid over het neerhalen van vlucht MH17 boven Oekraïne. Hij deed het allemaal vanachter zijn computer thuis, in Leicester. Op donderdag ontvangt hij in de Stevenskerk de Vrede van Nijmegen Penning voor zijn onderzoekscollectief Bellingcat.

‘Ik ben nog nooit in Nijmegen geweest,’ bekent Eliot Higgins die voor zijn computerscherm zit in het Britse Leicester. ‘Wel vrij vaak in Nederland, maar daar nog niet.’ In de voor hem onbekende stad ontvangt hij op donderdag de Vrede van Nijmegen Penning. De afgelopen dertien jaar zag hij veel van de wereld, maar de meeste plekken vanachter hetzelfde vertrouwde computerscherm als waar hij nu tegen praat.

In 2011 bevond hij zich midden in de Syrische burgeroorlog, waar hij wapens identificeerde die gelinkt konden worden aan oorlogsmisdaden. Hij reisde virtueel naar Oekraïne, waar hij het neerhalen van vlucht MH17 door Rusland in 2014 onderzocht. En de afgelopen jaren bezocht hij meermaals Moskou, op zoek naar Russische agenten die betrokken waren bij de veelbesproken vergiftiging van voormalig militair inlichtingenofficier Sergei Skripal, zijn dochter Yulia en later op de Russische oppositieleider Alexei Navalny.

Online onderzoek

Higgins en zijn team van onderzoekscollectief Bellingcat zijn pioniers als het gaat om online factchecking en zogenaamde ‘open-source intelligence’ (OSINT). In tegenstelling tot geheime bronnen die niet toegankelijk zijn voor een groot publiek, is OSINT gebaseerd op openbare bronnen die iedereen zelf kan checken. Denk bijvoorbeeld aan Facebookberichten, Instagramfoto’s en video’s op YouTube. ‘De missie van Bellingcat is om uiteindelijk iedereen in staat te stellen open-source onderzoek te doen,’ zegt Higgins. ‘Het begon allemaal toen ik zelf in 2011 ruzie maakte met andere mensen op internet.’

Toen in 2011 de Syrische burgeroorlog uitbrak, was Higgins nog administratief medewerker van een bedrijf in Leicester. ‘Ik keek veel naar YouTube-video’s uit Libië en Syrië, en probeerde te achterhalen of ze echt waren of niet,’ legt hij uit. Op een dag deed hij een poging beelden van enkele video’s op Google Maps te lokaliseren. Met succes.

Hij plaatste zijn bevindingen op het discussieforum van The Guardian, enige tijd later startte hij zelf een blog. In 2014 richtte Higgins Bellingcat op. Hetzelfde jaar bewezen hij en zijn team dat het Syrische regime chemische wapens had gebruikt tegen haar eigen burgers. Het hele onderzoek van Bellingcat was gebaseerd op openbare bronnen. Dat gebeurde allemaal vanachter een computerscherm.

Google restaurantrecensies

Een van de meest recente onderzoeken van Bellingcat betreft een Ierse gangster die een groot kartel leidt. ‘Terwijl hij op de vlucht was, plaatste hij nog steeds recensies op Google over restaurants en pekken waar hij at,’ legt Higgins uit. ‘Op die manier konden we zijn reisbewegingen volgen en foto’s gebruiken die hij gepost had. Door de foto’s te analyseren die andere mensen tegelijkertijd online plaatsten, konden we laten zien met wie hij afsprak.’

Zonder de technologie die de wereld de afgelopen vijftien jaar heeft veranderd, was het werk van Higgins niet mogelijk geweest. ‘De komst van de iPhone in 2007 heeft geleid tot de ontwikkeling van smartphone-apps, online platforms, sociale media en verschillende manieren om informatie te delen,’ zegt Higgins.

Ironisch genoeg heeft diezelfde technologie ook het verspreiden van desinformatie versneld waartegen Higgins en zijn team vechten. ‘Het is heel gemakkelijk om een foute of gegenereerde afbeelding te gebruiken en retweets te krijgen. Zelf onderzoek doen is veel moeilijker. Maar ons werk heeft ook geleid tot echte verandering’, zegt hij.

Kunstmatige intelligentie

Niettemin zijn de nieuwe netwerken die online desinformatie verspreiden zorgwekkend, zegt Higgins. Vooral AI – hoewel dat ook een handige tool is voor Bellingcatmedewerkers. ‘Maar wat betreft informatie is AI een nachtmerrie. Het is echt, echt slecht. De manier waarop socialemediaplatformen momenteel omgaan met kunstmatige intelligentie is ontoereikend. Je kunt een door AI-gemaakte afbeelding delen en 10.000 retweets krijgen. Pas zes uur later krijg je een mededeling van het platform (dat de afbeelding door AI is gegenereerd, red.) die niemand leest.’

‘Wat betreft informatie is AI een nachtmerrie’

Wat Higgins betreft is het labelen van AI-posts niet alleen de verantwoordelijkheid van sociale media, het maakt deel uit van een veel groter vraagstuk:

‘Er is een gebrek aan erkenning voor de enorme sociale veranderingen die we doormaken wat betreft de manier waarop we informatie consumeren en ermee omgaan. Mijn dochter is twaalf jaar oud, iedereen die ze kent heeft een smartphone en gebruikt sociale media.’ Volgens Higgins is dat dan ook de plek waar jongeren nieuws tot zich nemen. ‘Op hun achttiende zullen ze niet plotseling overstappen op een krantenabonnement.’ Overheden moeten volgens Higgins snappen dat sociale media geen tijdelijk verschijnsel zijn, maar zullen blijven bestaan en dat ze daarom moeten bestuderen hoe het nieuws zich door die kanalen beweegt.

Higgins meent dat overheden meer moeten doen dan jongeren de vaardigheden leren om desinformatie te identificeren en op zoek te gaan naar de waarheid: ‘We moeten ze laten inzien dat er een waarde gekoppeld is aan de waarheid,’ legt hij uit. ‘Als je tegen mensen zegt dat ze naar de waarheid moeten zoeken, maar er niets verandert wanneer ze die waarheid vinden, dan zal dat het wantrouwen jegens de autoriteiten voeden omdat ze doorkrijgen dat die de waarheid helemaal niet waarderen.’

Betrokkenheid

Sinds de officiële start in 2014 heeft Bellingcat successen geboekt in het achterhalen van de feiten en in het ter verantwoording roepen van autoriteiten. Sommigen van de eerste leden van het collectief hebben de ‘Bellingcat-methode’ sindsdien overgebracht naar andere nieuwsmedia. Een van hen is de Nederlandse onderzoeksjournalist Christiaan Triebert, nu een Pulitzer-prijswinnaar en verslaggever bij The New York Times.

Elke burger kan zijn steentje bijdragen aan Bellingcat. De veertig vaste medewerkers van het collectief worden momenteel ondersteund door een levendige gemeenschap van vrijwilligers op Discord (een online platform voor berichten, spraak- en videogesprekken), met ongeveer 27.000 leden. Een van hen is misschien wel de volgende Christiaan Triebert. Triebert was immers nog maar een student toen hij Higgins benaderde omdat hij wilde onderzoeken hoe vlucht MH17 was neergeschoten – een van de bekendste zaken van het onderzoekscollectief.

‘Christiaan is een goed voorbeeld van iemand die op een bepaald moment bij ons aan kwam waaien. Hij was erg geïnteresseerd in MH17 en begon zich erin te verdiepen.’ Een zekere mate van obsessiviteit kan helpen, zegt Higgins. ‘Vind iets dat je echt bezighoudt, kijk naar de technologische mogelijkheden en naar de manier waarop je iets kunt onderzoeken. Zoek niet alleen iemand op internet met wie je het oneens bent. Je kunt ruzie maken met mensen online en roepen dat ze ongelijk hebben, maar als je jouw gelijk niet kunt staven met onderzoek, dan sta je niet erg sterk.’

Angst

Bewijzen dat bepaalde mensen het mis hebben is niet zonder risico. In 2022 werd bekend dat Bellingcats Ruslandonderzoeker Christo Grozev op Ruslands most wanted-lijst stond. Sindsdien heeft hij Wenen, waar hij met zijn familie woonde, vanwege veiligheidsoverwegingen verlaten. Volgens Higgins staat die gebeurtenis niet op zichzelf. ‘Een andere collega publiceerde in samenwerking met een lokaal nieuwsorganisatie een artikel. Omdat de overheid begon op te treden tegen iedereen die bij het verhaal betrokken was, moesten ze vrijwel direct het land verlaten.’ Bellingcat kan snel tot actie overgaan als haar leden in gevaar komen, zegt Higgins. Sommige landen bezoekt hij simpelweg niet.

‘We bieden ook psychologische ondersteuning aan onze medewerkers.’ Of dat gevolgen heeft voor zijn eigen mentale gezondheid? ‘Ik ben ontzettend bang aangelegd,’ zegt Higgins. ‘Door mijn werk bij Bellingcat moet ik noodgedwongen veel publiekelijk optreden, dat heeft mijn zelfvertrouwen gelukkig wel doen groeien. Ik heb natuurlijk verschrikkelijke dingen gezien, maar het werk heeft toch een positieve impact op mij gehad.’

‘Als je toegeeft aan je angst, dan gooi je eigenlijk de handdoek in de ring’

Het is geen kwestie van veilig zijn of niet veilig zijn, het is een kwestie van voorzichtig zijn, zegt hij. En is er een alternatief? ‘Als je je ermee kapt en zegt: “Ik doe dit niet”, dan geef je mensen met slechte bedoelingen alle ruimte. Dat is precies wat ze willen: angst zaaien zodat niemand meer in het geweer durft te komen. Dus zodra je toegeeft aan je angst,gooi je eigenlijk de handdoek in de ring. Die positie wil ik niet innemen.’

En zo blijft Higgins strijdbaar, in Syrië, Rusland en Oekraïne. Vanachter zijn computerscherm thuis, in Leicester.