De ijsbeer heeft niet alleen te lijden onder smeltende ijskappen, maar ook van milieuverontreiniging. Door pesticiden zoals DDT nam meer dan de helft van de ijsbeerpopulaties af, berekende Renske Hoondert, die vanmiddag promoveert.

Aan het eind van WOII wist een nieuw insectenbestrijdingsmiddel het aantal gevallen van malaria en vlektyfus onder Amerikaanse militairen drastisch te reduceren. De Zwitserse ontdekker Paul Müller kreeg er in 1948 de Nobelprijs in de geneeskunde voor. Later bleek de stof, dichloordifenyltrichloorethaan, ook zeer effectief als landbouwpesticide.

Een heus wondermiddel dus? Nou nee, integendeel zelfs. Inmiddels weten wet dat het middel – dat een heel stuk bekender is onder haar afkorting, DDT – voor veel dieren giftig is. Sinds 2001 is het gebruik ervan dan ook verboden, samen met elf andere verwante zogeheten persistente organische verontreinigende stoffen (‘POPs’).

Noordpoolgebied

Toch hebben deze ‘dirty dozen’, zoals deze twaalf POPs ook wel infaam genoemd worden, nog tot op de dag van vandaag invloed op het milieu en de voedselketen. Je komt ze overal ter wereld tegen, van noordpoolijs en landbouwgrond tot in moedermelk.

Voor haar proefschrift, dat ze vanmiddag verdedigt, bracht milieu-onderzoekster Renske Hoondert in kaart hoe groot de gevolgen van POPs zijn voor dieren in het noordpoolgebied. Ze berekende dat de gifstoffen de afgelopen halve eeuw er waarschijnlijk voor gezorgd hebben dat meer dan de helft van de ijsbeerpopulaties kleiner is geworden. Momenteel lopen er zo’n 27.000 ijsberen rond in het Arctisch gebied, verdeeld over negentien populaties.

Wat is er zo gevaarlijk aan POPs?

‘Uit allerlei onderzoek weten we dat ze negatieve effecten hebben. Ze verminderen bijvoorbeeld het voorplantingssucces van dieren. Sommige stoffen zijn ook kankerverwekkend voor mens en dier, zoals brandvertragende middelen waar broom in zit.’

Je hebt vooral gekeken naar de ijsbeer. Waarom?

‘Om twee redenen. Allereerst is de ijsbeer een toppredator: hij staat bovenaan de voedselketen. Uiteindelijk komen al die gifstoffen uit dieren als zeehonden terecht in zijn lichaam, dus hij heeft de hoogste concentraties.’

‘Bovendien is de leefomgeving van de ijsbeer, het Arctisch gebied, heel gevoelig voor milieuverontreiniging. Dat maakt het een goede maat voor de rest van de aarde. Zo komen veel POPs via lucht- en zeestromingen uiteindelijk terecht in het ijs en de bodem van Spitsbergen. De concentratie giftige PCB’s (een POP met chloor uit de chemische industrie, red.) is daar bijvoorbeeld hoger dan waar dan ook.’

IJsbeerpopulaties worden waarschijnlijk kleiner, ontdekte je. Dat wisten we toch al?

‘Nou, we weten al dat het slecht gaat met de ijsbeer, vanwege klimaatverandering. Door smeltend ijs wordt zijn habitat kleiner en wordt het moeilijker op prooien jagen. Maar dat staat los van het effect van milieuverontreiniging op zijn overleving. Dat was tot nu toe nog nooit eerder geschat, maar blijkt dus ook aanzienlijk: tien van de vijftien populaties die ik onderzocht, zijn daardoor waarschijnlijk kleiner geworden de afgelopen vijftig jaar. In de jaren 80 en 90 was de afname het grootst, tussen de 5 en 10 procent. Dan heb je het al snel over tientallen dieren per populatie.’

Waarom was dat nog nooit berekend?

‘Het effect van gifstoffen onderzoeken wetenschappers normaalgesproken in het lab. Dan kijk je bij welke concentratie bijvoorbeeld de helft van de dieren ziek wordt, of sterft. Het probleem is dat zulke ecotoxiciteitstesten vooral gedaan worden bij makkelijk te houden dieren, zoals ratten. Ook gebeurt dat maar gedurende een korte periode, soms van slechts enkele dagen. Een ijsbeer onderzoek je simpelweg niet zomaar in het lab, laat staan jarenlang.’

Hoe lukte het jou wel? Ben je zelf naar Spitsbergen afgereisd?

‘Nee, helaas. Of ja, trouwens, ik ben er wel vorig jaar naartoe geweest. Maar dat was eigenlijk een vakantie, al was ik ook wel benieuwd naar hoe de leefomgeving er daar uit ziet. Zelf heb ik geen ijsberen onderzocht.’

‘Mijn werk deed ik met de computer. Ik heb meerdere van die ecotoxiciteitsonderzoeken met elkaar gecombineerd in een model. Door de gevoeligheid van warmbloedige diersoorten voor een bepaalde stof met elkaar te vergelijken kun je een inschatting maken hoe gevoelig andere, grotere soorten zijn voor die stof. Zo kon ik uiteindelijk inschatten wat het totale opgetelde effect is van POPs op ijsberen die er jarenlang aan blootgesteld worden.’

Daaruit blijkt dus dat milieuverontreiniging zelfs nog tientallen jaren later effect heeft. Is er ook goed nieuws?

Lachend: ‘Mijn resultaten waren niet allemaal negatief hoor. Zo zag ik dat de invloed van die gifstoffen steeds minder wordt in de loop van de jaren. Sinds 2005 zorgen POPs er niet meer voor dat populaties krimpen, volgens mijn modellen. Omdat veel POPs verboden zijn, verdwijnen ze uiteindelijk uit het milieu – al gaat die afbraak maar langzaam.’

‘Helaas doet klimaatverandering dit goede nieuws weer teniet. Monitoringonderzoek laat namelijk zien dat ijsbeerpopulaties momenteel afnemen, onder andere door verlies van zee-ijs. Ook kunnen door het opwarmen van de aarde POPs weer vrijkomen uit smeltend ijs en de bevroren bodem. Die kunnen dan weer in de voedselketen terecht komen, met alle gevolgen van dien.’

Er ontbreekt nog altijd veel kennis over het Arctisch milieu. Dat kan beter, zeg je.

‘Zeker. Wat je nu ziet is dat het poolgebied al wel uitgebreid gemonitord wordt. Maar die data zouden nog veel meer ingezet kunnen worden voor simulaties en voorspellingen, zoals in mijn proefschrift.’

‘Daarnaast zouden landen nog veel meer internationaal kunnen samenwerken. Mijn onderzoek was onderdeel van het Nederlandse Polair programma, maar landen als Noorwegen en Canada hebben nog veel grotere projecten. Daar zouden we meer bij kunnen aanhaken.’