‘Verwijderen van het Beel-portret verminkt de geschiedenis van de universiteit’
-
De Beelkamer. Foto: Johannes Fiebig
OPINIE - Je zou kunnen redeneren dat omstreden figuren uit de geschiedenis van de Radboud Universiteit, zoals Louis Beel, geen ereplek op de campus toekomen. Maar het wegwissen van vieze vlekken heeft ook als effect dat het plots lijkt alsof de Nijmeegse universiteit een totaal smetteloze honderdjarige geschiedenis heeft, met louter helden en heiligen, schrijft hoogleraar Jos Joosten.
De actie van enkele studenten en promovendi van de Radboud Universiteit in het kader van ‘Reframing Radboud’ maakte nogal wat los. Iedereen weet het: het portret van Louis Beel (1902-1977), twee keer premier van Nederland, werd – voorzichtig met handschoenen aan – van de muur gehaald en vervangen door een beeltenis van Diponegoro, leider van de opstand tegen het Nederlandse bestuur op Java tussen 1825 en 1830.
Beels schilderij is één in een serie van vier portretten van de premiers die alumni zijn van de Radboud Universiteit. Zijn naam is zeer omstreden omdat hij, in een periode tussen zijn twee premierschappen, als Hoge Commissaris van Nederlands Indië, verantwoordelijk was voor de Tweede Politionele Actie waarbij, om het even bij Wikipedia te houden, ‘grote delen van de Nederlandse krijgsmacht zich te buiten gingen aan excessief geweld jegens burgers en revolutionaire strijders aan Indonesische zijde.’ Genoeg reden om vraagtekens te zetten bij deze politicus, die nadien nogmaals premier werd, en die niet alleen door de Nijmeegse universiteit geëerd wordt, maar eerder al Minister van Staat werd en drager van het exclusieve grootkruis van de Orde van de Nederlandse Leeuw.
Beel lag op de Radboud Universiteit al eerder onder vuur, vanwege het feit dat een van de zalen in Huize Heyendael, het officiële receptiegebouw van de Radboud Universiteit, naar hem vernoemd is. Die naam zou veranderd moeten worden, om dezelfde reden: Beel is verantwoordelijk voor ernstige oorlogsmisdaden tegen burgers en militairen.
Dat er flinke, onuitwisbare smetten aan Beels carrière kleven is onomstotelijk. En toch ben ik niet voor het verwijderen van zijn portret of het hernoemen van de Beelzaal.
Misschien eerst nog een ander voorbeeld uit de Nijmeegse universiteitsgeschiedenis. In de Aula hangt een portrettengalerij van alle rectores magnifici sedert de oprichting tot heden. Een van hen is Theodor Baader, vanaf 1923 hoogleraar Germaanse en Keltische taal- en letterkunde en in 1936 rector magnificus. Direct na de Duitse inval manifesteerde hij zich acuut, in uniform, als nazi en nam hij deel aan door de bezetter georganiseerde activiteiten. In 1945 werd hij door de universiteit ontslagen vanwege zijn gedrag tijdens de oorlog. Er zijn aanwijzingen dat Baader de hand had in de arrestatie van zijn collega, de onlangs heilig verklaarde verzetsman professor Titus Brandsma die in Dachau omkwam.
Toch ben ik ook niet voor het weghalen van Baaders portret.
Uit het oogpunt van politiek-historische hygiëne kun je, zoals voorstanders doen, redeneren dat aan dergelijke mannen geen ereplaats aan onze universiteit toekomt. Maar het wegwissen van zulke vieze vlekken heeft, als je het van de andere kant bekijkt, ook als effect dat het plots lijkt alsof de Nijmeegse universiteit een totaal smetteloze honderdjarige geschiedenis heeft, met louter helden en heiligen (of de combinatie van de twee).
Met de huidige technische middelen is er een eenvoudige oplossing denkbaar. Plaats naast twijfelachtige portretten en bij bediscussieerbare keuzes een QR-code naar een link met een goed gedocumenteerde tekst met volledige openheid over de reputatie van de betreffende persoon.
Zomaar een rector weglaten uit een portrettengalerij of een premier uit een rij van vier verminkt de geschiedenis van de universiteit. Het is juist goed om ons bewust te zijn dat die academische gemeenschap gebouwd is door mensen met al hun bewonderenswaardige en weerzinwekkende kanten, personen die we vandaag heilig verklaren of diep minachten en verafschuwen.
Jos Joosten is hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Radboud Universiteit
Johannes van der Vaart schreef op 25 oktober 2023 om 11:54
Ach ja, je zal je eigen geschiedenis maar willen verdoezelen om zo een wit voetje te halen. Ja, deze mensen hebben ook aan de Radboud gestudeerd en waarschijnlijk zullen er ook in de toekomst deze mensen er weer komen.
Je zou ook trots kunnen zijn dat je deze man dusdanig hebt weten op te leiden tot een politicus. Dat hij daarna zijn boekje te buiten is gegaan, is dat werkelijk de schuld van RU?
Robert Hermans schreef op 25 oktober 2023 om 12:08
Helemaal mee eens en zo goed verwoord! Dit klinkt als redelijkheid, in een verhitte discussie. Ik hoop dat de stem van de rede van prof. Joosten het gaat winnen in het koor van activisme, en dat een nieuwe beeldenstorm ons bespaard blijft. Ik zou daar ook bij willen helpen, maar ik weet nog niet hoe.
Oscar Ekkelboom schreef op 25 oktober 2023 om 15:53
Ik wil graag een paar dingen verhelderen. Mijn “actie” zoals journalisten van VOX het noemde betrof geen activisme, maar was bedoeld om verschillende tentoonstellingsopties te laten zien die zijn genoemd in het debat. De interventie vond plaats in het kader van een opdracht van Radboud Erfgoed. Mijn uitleg hierover is vandaag verschenen in ANS (https://ans-online.nl/artikelen/ingezonden-hoe-vrij-is-de-kunst/). Ik vind het dan ook minachtend dat ik als enige kunsthistoricus en erfgoedspecialist die zich publiekelijk in dit debat mengt in reacties wordt afgeschilderd als een beeldenstormer.
Wat betreft de keuze voor een additionele tekst of QR-code: die wordt met klem afgeraden door mijn erfgoedcollega’s in het recente KNAW-rapport Wankele Sokkels (Omstreden monumenten – KNAW). Over discussie daarover verwijs ik graag naar het artikel dat ik daar eerder over schreef (‘Van een tekstbordje bij de Beelkamer naar een oefening in empathie’ – Vox magazine (voxweb.nl)).
De casus Baader is inderdaad een interessante, want maar weinig mensen op deze universiteit zullen zich nog willen identificeren met zijn denkbeelden. Toch is er een belangrijk verschil met Beel, want de Germanist droeg niet de persoonlijke verantwoordelijkheid voor minstens 100.000 doden, maar Beel met een kleine groep machthebbers wel. Baaders rol is beter te vatten in termen van collectieve verantwoordelijkheid, zoals Hannah Arendt die beschreef. Universiteitsarchivaris Marianne Waldekker vertelde mij onlangs over de hoe de universiteit met het erfgoed dat Baader achterliet omging in 1946. Baader was namelijk de componist van het universiteitslied “Carmen Carolinum (Laeta Flores)” uit 1928. Direct na de Tweede wereldoorlog vond het bestuur het niet meer passend om zijn melodie te laten klinken. Daarom werd de tekst van pater Tesser op een nieuwe melodie gezet. Baaders compositie is nog te vinden in de archieven. Zo kan het portret van Beel ook in de archieven geplaatst worden en tegelijk beschikbaar blijven voor volgende generaties op een manier die beter past bij een persoon die verantwoordelijk wordt gehouden voor oorlogsmisdaden.
Klaas Landsman schreef op 26 oktober 2023 om 09:51
Beste Jos, Dank voor deze reactie. Mijn indruk is echter dat de hamvraag die Oscar in zijn eerdere toelichting op https://www.voxweb.nl/opinie/van-een-tekstbordje-bij-de-beelkamer-naar-een-oefening-in-empathie stelt, namelijk: ‘Wat betekent de Beelkamer of een portret van de voormalig minister-president voor iemand aan de andere kant van de koloniale spiegel?’ niet door je reactie wordt beantwoord (laat staan door de adhesiebetuigingen daar onder). Misschien kan ik deze vraag wat aanscherpen: wat betekent een levensgroot portret van zeg Hermann Göring (en dan noem ik bewust nog niet de allerergste) in een Duitse universiteit voor een Joodse student die daar binnenloopt? Zal die de QR-code gaan fotograferen om meer informatie te verkrijgen over deze man en de reden dat het portret daar hangt? Wat betekent het moeten vergaderen in een Göringkamer voor een gasthoogleraar uit Israël? Gaat die het na eerdere protesten aangepaste tekstbordje met een vergrootglas zitten lezen? Zal die onder de indruk zijn van het argument dat ik vorige week hoorde, dat het hier niet gaat om verering van die persoon maar om trots op de universiteit dat deze zulke belangrijke staatsmannen heeft voortgebracht? Het wegnemen van de indruk dat de universiteit een smetteloze geschiedenis heeft kan wat mij betreft plaatsvinden in een universiteitsmuseum. En dat kan iedereen wel of niet bezoeken. Het bezoeken van het Grotius Gebouw of de Beelkamer is voor velen geen vrije keuze. Het lijkt enigszins op een argument waar ik eerst ook aan moest wennen: het is niet aan ons witte Nederlanders om te bepalen of onze gekleurde landgenoten zich storen aan Zwarte Piet. Dat is aan hen. Aan hun kant van de koloniale spiegel. En het gaat hier ook nog eens om oorlogsmisdaden.
Veronica Vasterling schreef op 26 oktober 2023 om 17:08
Het werk van Hannah Arendt wordt tegenwoordig voor van alles gebruikt en misbruikt. Arendt was zeer kritisch over collectieve verantwoordelijkheid want dat betekent dat feitelijk niemand verantwoordelijk is. Er kan volgens haar alleen maar sprake zijn van verantwoordelijkheid van of individuen.
Oscar Ekkelboom schreef op 27 oktober 2023 om 10:30
Het werk van Arendt krijgt inderdaad veel academische aandacht. En dat is terecht voor zo’n belangrijke filosoof vind ik.
Maar als Arendt bijvoorbeeld wordt gebruikt bij discussies over de klimaatcrisis, gaat dat dan te ver?
In het geval hierboven had ik inderdaad misschien beter het recentere begrip implicated subject van Rothberg kunnen gebruiken, omdat het om een individu gaat. Maar die term is nog niet zo ingeburgerd als de notie van Arendt.
Het voorbeeld van Baader geeft juist aan dat de universiteit in 1946 wel kritisch nadacht over (collectieve) verantwoordelijkheid. Die lag niet alleen bij de staatsrechtelijke macht. Precies zoals Arendt het graag zag.
Maar wat vindt u dan van de verering van Beel in het kader van collectieve/individuele verantwoordelijkheid?
Oscar Ekkelboom schreef op 27 oktober 2023 om 10:31
Het werk van Arendt krijgt inderdaad veel academische aandacht. En dat is terecht voor zo’n belangrijke filosoof vind ik.
Maar als Arendt bijvoorbeeld wordt gebruikt bij discussies over de klimaatcrisis, gaat dat dan te ver?
In het geval hierboven had ik inderdaad misschien beter het recentere begrip implicated subject van Rothberg kunnen gebruiken, omdat het om een individu gaat. Maar die term is nog niet zo ingeburgerd als de notie van Arendt.
Het voorbeeld van Baader geeft juist aan dat de universiteit in 1946 wel kritisch nadacht over (collectieve) verantwoordelijkheid. Die lag niet alleen bij de staatsrechtelijke macht. Precies zoals Arendt het graag zag.
Maar wat vindt u dan van de verering van Beel in het kader van collectieve/individuele verantwoordelijkheid?