Na 123 jaar een vrouw als staatshoofd neemt eind april een man het stokje over. Hoe valt de troonswisseling te duiden als emancipatiekwestie? Wat betekent het vertrek van Beatrix als moeder der natie of als rolmodel voor vrouwen? Vier Nijmeegse genderonderzoekers laten hun licht over de kwestie schijnen.

#1 Te uniek om rolmodel te zijn Anneke Smelik: ‘Beatrix werd koningin in 1980, een periode waarin vrouwen massaal aan het werk gingen. Ze stelde zich in die lijn aanvankelijk vooral professioneel op. Pas de laatste periode, met de ramp in Apeldoorn, het overlijden van Claus en het ongeluk van Friso, krijgen we een warmer beeld van haar. Waar ik Beatrix om bewonder, is dat zij de symboolfunctie van het staatshoofd weet te combineren met een heel krachtige inhoudelijke invulling. Ze is enerzijds het icoon, het beeld van Nederland, de verbindende factor, en anderzijds heel sterk in het vervullen van haar functie. In die zin staat ze boven de functie. Is ze een rolmodel? Enerzijds helpt het zeker om een vrouw te zien in zo’n hoge functie. Anderzijds is haar functie zo uniek dat ze niet geschikt is als voorbeeld voor de ‘gewone’ ambitieuze vrouw. Het zou in die zin beter zijn als er een vrouwelijke minister-president kwam. Maar helaas zijn er nu weer minder vrouwelijke politici dan enkele jaren geleden. Alle fractieleiders zijn mannen.’ Anneke Smelik is hoogleraar Algemene Cultuurwetenschappen #2 Jammerlijke doorbreking van de vrouwelijke lijn Niels Spierings: ‘Er wordt waarschijnlijk anders gekeken naar een vrouwelijk staatshoofd. Bezoekt zij een ramp, dan knippen televisiemakers de beelden uit waarop zij slachtoffers troost. Van een koning worden eerder de beelden opgepikt waarin hij daadkracht laat zien. Dat zegt niets over gedrag, maar over beeldvorming. Omgekeerd vermoed ik dat het voor een mannelijk staatshoofd moeilijker is om benaderbaar over te komen. Dat zien we ook bij Willem-Alexander. Hoe joviaal hij zich ook opstelt en hoeveel Elfstedentochten hij ook uit schaatst, de charmante Máxima streeft hem moeiteloos voorbij in populariteit. Het gaat tegen de statistiek in dat Nederland 123 jaar vrouwelijke staatshoofden heeft gehad. Tot voor kort gingen mannelijke koningskinderen vóór op hun oudere zussen, dus hoe groot is de kans dat vier koninginnen elkaar opvolgen? Uit emancipatoir oogpunt vind ik het jammer dat Willem-Alexander nu de vrouwelijke lijn doorbreekt. Nederland heeft nog nooit een vrouwelijke minister-president gehad en ook op andere hoge bestuurlijke functies zitten er nauwelijks vrouwen. Maar een rolmodel is Beatrix niet direct. Haar functie is zo hoog, zo letterlijk onbereikbaar, dat ze dat alleen op een abstract niveau kan zijn. Het is bijna een sprookje.’ Niels Spierings is docent en onderzoeker bij politicologie en is gespecialiseerd in gendervraagstukken. #3 Een toonbeeld van noodzakelijk leiderschap Marieke van den Brink: ‘Beatrix is zeker een voorbeeldfiguur geweest in een land dat een groot gebrek heeft aan machtige vrouwelijke rolmodellen. Zij was een van de machtigste vrouwen in Europa en is een toonbeeld van een type leiderschap dat op dit moment populair is in de crisis: gedegen, authentiek, professioneel, intelligent en met compassie op z’n tijd. Met als kanttekening dat ze misschien een beetje te ouderwets en te behoudend is. Of het anders wordt met Willem-Alexander? Zeker, maar Beatrix was ook anders dan haar voorganger Juliana. Juliana was veel meer de stereotype vrouwelijke leider, de moeder van het volk. Beatrix heeft heel bewust voor een meer androgeen type leiderschap gekozen. Overigens, met Máxima heeft Nederland er weer een modern, vrouwelijk, koninklijk rolmodel bij, die een lans breekt voor belangrijke thema’s rond diversiteit en identiteit.’ Marieke van den Brink is onderzoeker bij bedrijfswetenschappen. #4 Het koningschap als topmanagement Yvonne Benschop: ‘Wat opvalt uit de eerste reacties is de grote nadruk die wordt gelegd op de professionaliteit van Beatrix. Ik vind het wel mooi dat die kant zo wordt benadrukt: zij vervulde toch een soort van topmanagementfunctie, met alle afbreukrisico’s die daarbij horen. Het is jammer dat ze gaat, gegeven het feit dat er zo weinig vrouwen op zo’n topfunctie zitten. Maar als rolmodel kan ze niet werken. Ze is immers niet op eigen verdienste door het glazen plafond gebroken, maar alleen omdat ze in de goede wieg is geboren. Dat geldt ook voor Máxima, om een andere reden: hoe gekwalificeerd ook, ze dankt haar functie alleen aan het feit dat ze met een bepaalde partner is getrouwd. Ik vind het wel opvallend dat we Máxima koningin noemen, waar Claus prins heette. Dat is nog een omissie in de grondwet, die we moeten herstellen. Die gaat nu uit van de ouderwetse aanname dat het staatshoofd een koning is. Beatrix had iets moederlijks, zeker op latere leeftijd. Maar dat met haar vertrek een soort van moeder des vaderlands verloren gaat, zie ik niet. Daarvoor is haar rol te symbolisch. Ze vervulde daarin wel een belangrijke troostrijke rol op zijn tijd, maar er is alle reden aan te nemen dat Willem-Alexander die ook zo zal gaan vervullen.’  Yvonne Benschop is hoogleraar bedrijfskunde / Lydia van Aert en Paul van den Broek