Rechters moeten zich een vrij oordeel kunnen vormen over rechtszaken, daarom mogen zij in de uitoefening van hun rechterlijke functie geen bevelen of instructies krijgen van de andere staatsmachten (wetgevende en uitvoerende macht). Op het gebied van deze staatsrechtelijke onafhankelijkheid zijn in Nederland verbeteringen mogelijk, constateert staatsrechtjuriste Pien van den Eijnden in haar proefschrift, waarop ze op 27 mei promoveert aan de Radboud Universiteit Nijmegen. 

Elke burger heeft recht op een eerlijk proces. Onderdeel daarvan is het recht op toegang tot een onafhankelijke en onpartijdige rechter. Daarom is het van groot belang dat de rechterlijke organisatie zo is ingericht dat rechters onafhankelijk kunnen functioneren.

Het recht op toegang tot een onafhankelijke rechter is voor 47 landen van Europa geregeld in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Staatsrechtonderzoeker Pien van den Eijnden, die de betekenis van de rechterlijke onafhankelijkheid in het staatsrecht onderzocht, stelt vast dat de regeling van de rechterlijke onafhankelijkheid in het Nederlandse recht op veel punten voldoet aan de eisen van de Raad van Europa en op onderdelen zelfs aanzienlijk verder gaat. Toch zijn er verbeteringen mogelijk, onder meer door de onafhankelijkheid van de rechter in de Grondwet vast te leggen, een striktere regeling van onverenigbare functies en veranderingen in de bevoegdheden op het gebied van de bedrijfsvoering van de rechtspraak.

Toegang tot onafhankelijke rechter vastleggen in Grondwet
Gek genoeg is het basisrecht van iedere burger tot toegang van een onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke instantie wél vastgelegd in Europese regels, maar niet met zoveel woorden in onze eigen Grondwet. Dat zou zeker moeten, betoogt Van den Eijnden. ‘Het is een ongeschreven recht, maar het is zo’n wezenskenmerk van onze staatsinrichting, dat het ook grondwettelijk verankerd moet zijn’. Dat advies is overigens in lijn met dat van de staatscommissie Grondwet 2010.

Incompatibiliteitenregeling opnemen in de Grondwet
Een rechter in de Eerste Kamer dat is juridisch niet uitgesloten en komt nog wel eens voor. Dat is niet alleen ongewenst uit het oogpunt van de scheiding tussen de rechtelijke, wetgevende, en uitvoerende macht, het roept ook een schijn van partijdigheid op. Volgens de promovenda moet in de Grondwet worden vastgelegd dat dit niet mag.

Raad voor de Rechtspraak onafhankelijk maken
Rechters moeten een vrij en onafhankelijk oordeel kunnen vormen over rechtszaken, zonder druk van buitenaf. Maar er kan wel degelijk indirecte druk worden uitgeoefend door de minister van Justitie en de Raad voor de Rechtspraak. Zij hebben invloed door sturing op de bedrijfsvoering en financiering van de gerechten of onder het mom van maatregelen ter bevordering van de uniforme rechtstoepassing. En die druk neemt verder toe door de hoge productienormen. Bovendien kan de minister ingrijpen in de rechtspositie van de leden van de Raad.

Een ongewenste situatie, meent de promovenda. Zij stelt daarom voor om van de Raad voor de Rechtspraak nu om te vormen tot een onafhankelijk instituut, los van de minister. Door van de Raad voor de Rechtspraak een werkelijk onafhankelijk orgaan te maken is de onafhankelijkheid van rechters beter gewaarborgd. Toezicht op het functioneren van de Raad kan de rechterlijke organisatie zelf organiseren. Bij dergelijk intern toezicht is transparantie van groot belang, bijvoorbeeld via jaarverslagen.

President benoemen voor het leven
Van den Eijnden constateert dat de benoemingstermijn van de president van de rechtbank risico’s voor de onafhankelijkheid inhoudt. Een president heeft twee functies. Hij is rechter en wordt in die functie voor het leven benoemd. Daarnaast is hij voorzitter van het gerechtsbestuur en als zodanig wordt hij voor zes jaar benoemd door de minister van Justitie. Als de minister besluit om de president uit zijn bestuurlijke functie te ontslaan, of na zes jaar herbenoeming weigert, kan hij daarmee de rechterlijke organisatie beïnvloeden, bijvoorbeeld door te kiezen voor een hem goed gezinde president. Gelet op de functie van de president om toezicht te houden op de taakvervulling van rechters binnen zijn gerecht is dat een ongewenste situatie. Van den Eijnden stelt daarom voor om de president ook in zijn functie als voorzitter van het gerechtsbestuur voor het leven te benoemen.

Wettelijk vastleggen dat alleen rechters rechterlijk beleid vaststellen
Binnen de rechterlijke organisatie worden afspraken gemaakt, bijvoorbeeld over hoogten van ontslagvergoedingen of alimentatie met het oog op de rechtszekerheid en rechtsgelijkheid. Wie formeel bevoegd is dergelijk beleid vast te stellen is niet wettelijk geregeld.

In de praktijk zijn er groepen ontstaan zoals presidenten of sectorvoorzitters van rechtbanken en de Raad voor de Rechtspraak die initiërende of coördinerende taken op zich nemen, maar dat gebeurt grotendeels buiten het wettelijk systeem om. Nu is niet duidelijk geregeld wie rechterlijk beleid mag vaststellen en dat zou wel moeten, vindt Van den Eijnden. Daarbij vindt ze het van belang dat het rechters zijn die deze afspraken maken en geen bestuurders. Ook mogen rechters in individuele zaken van die afspraken afwijken als daar goede redenen voor zijn.

Pien van den Eijnden (Rotterdam, 1975) studeerde Nederlands en Europees recht aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Van 1999 tot 2006 was ze als junioronderzoeker en docent werkzaam bij de sectie staatsrecht, waar ze haar promotieonderzoek voorbereidde, dat is begeleid vanuit de Research Centres of the Faculty of  Law van de Radboud Universiteit. Sinds 2007 is Van den Eijnden als juridisch specialist werkzaam bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.		Pien van den Eijnden.                   Foto: Arenda Oomen
Onafhankelijkheid van de rechter in constitutioneel perspectief. P.M. van den Eijnden, promotie 27 mei Radboud Universiteit Nijmegen (Rechtsgeleerdheid). Promotores: prof. P.P.T. Bovend’Eert, prof. C.A.J.M. Kortmann