In de jaren zestig ontstonden in de Nijmeegse studentenbeweging een uitgeverij (SUN), een drukkerij (SSN) en een boekhandel (De Oude Mol). Hun sporen zijn nog steeds zichtbaar in het Nijmeegse en Nederlandse boekenlandschap. In zijn volgende week te presenteren boek 'Een zaak van lange adem' vertelt auteur Ruud Abma over de ontstaansgeschiedenis van het kleine linkse imperium. Een voorpublicatie.

Vandaag de dag vormen internet en sociale media de belangrijkste communicatiemiddelen van actievoerders. Een halve eeuw geleden werd er vooral gestencild: niet alleen oproepen tot actie, pamfletten en protestnota’s, maar ook brochures en boeken met een intellectueel-theoretisch gehalte en bulletins over politieke strijd in Afrika, Azië en Latijns-Amerika.

Het vervaardigen van de gestencilde boekjes was een bewerkelijk karweitje, en prettig leesbaar, laat staan aangenaam voor het oog, waren ze doorgaans niet. Met een echte drukkerij kon je de motor van de beweging sneller en efficiënter laten draaien.

Stichting Studentenpers Nijmegen (SSN)

Binnen de Unie van Studenten Nijmegen (USN) kwam dan ook de gedachte op dat het praktischer en voordeliger zou zijn drukwerk in eigen huis te produceren, en men vroeg bij het Nijmeegs Universiteitsfonds (SNUF) een subsidie aan voor het aanschaffen van een offsetpers.

Vooruitlopend op de subsidieverstrekking had het USN-bestuur intussen, op 16 juni 1969, de Stichting Studentenpers Nijmegen (SSN) opgericht voor ‘het bevorderen van drukken en uitgeven van publicaties, verband houdende met activiteiten van studentenorganisaties en studenten te Nijmegen en elders; het exploiteren van drukkerijen met bijbehorende organisaties’. Het motto was: ‘van, voor en door studenten’.

Op 16 juni 1969 ging Stichting Studentenpers Nijmegen van start

Net voor de zomervakantie van dat jaar kwam het SNUF over de brug met een renteloze lening van 63.000 gulden. In augustus en september werden de machines geïnstalleerd in het souterrain van Oranjesingel 42, waar tot begin 1969 de keuken van de studentenmensa gevestigd was geweest – het vet moest nog van de muren worden gekrabd – en per 1 oktober 1969 ging drukkerij SSN van start.

De leiding kwam in handen van de 25-jarige Johan Holterman, een van de weinigen in de studentenbeweging met financieel benul en kennis hoe je een drukkerij moest runnen. Het ging de SSN al snel voor de wind.

Socialistische Uitgeverij Nijmegen (SUN)

De bloei van de SSN had voor een belangrijk deel te maken met de oprichting, vanuit dezelfde studentenkring, van een eigen studentenuitgeverij. De initiatiefnemers hoopten met de beoogde uitgeverij een ‘linkse openbaarheid’ te creëren en het intellectuele gehalte van de linkse beweging te bevorderen. In november 1969 verscheen de eerste publicatie van de Socialistische Uitgeverij Nijmegen (SUN): Nota Veringa. De grenzen aan de democratisering.

Tot oktober 1970 hield de SUN kantoor in een van de werkruimtes van de SSN in Oranjesingel 42. Er was een stichtingsbestuur en een redactieraad, maar het eigenlijke uitgeverswerk werd in de eerste jaren verricht door een collectief dat zich al doende vormde, met onder andere Sjef van de Wiel, Hugues Boekraad, Mayke van Dieten en niet lang daarna ook Henk Hoeks en Wilfried Uitterhoeve.

Ze hadden een gemeenschappelijk politiek-intellectueel doel, maar ze vonden elkaar ook op het persoonlijke vlak: ze bleken goed te kunnen samenwerken en beleefden plezier aan het gezamenlijke avontuur. En na het werk was er het café. De meesten van hen schortten hun studie op – tijdelijk, naar zij dachten, maar in de praktijk werd voor een deel van het collectief hun roeping ook hun beroep.

Tussen de actiegroepen

Het ging direct goed met de SUN, in dat eerste jaar. Er verschenen maar liefst 32 ‘SUN-schriften’, waarvan het merendeel betrekking had op ‘actie-thema’s’, variërend van Anti-mammoetrapport tot De zwarte nacht van Wilton-Feijenoord en Zwartboek werkende jongeren. Ook imperialisme en vrouwenstrijd kwamen aan bod, en natuurlijk werden analyses gepubliceerd van de situatie aan de universiteiten.

Bijna een derde van de titels verscheen in de ‘marxisme-reeks’: werk van Marx, Engels en Lenin, maar ook van eigentijdse auteurs als de Belgische econoom Ernest Mandel. Van Mandels Inleiding in de marxistiese ekonomie, verschenen in april 1970, werden uiteindelijk maar liefst 48.000 exemplaren verkocht.

Al met al weerspiegelde het uitgavenbeleid van de SUN in dat eerste jaar de gevarieerdheid van de initiatieven die inmiddels binnen en buiten de studentenbeweging waren genomen. Dat kostte echter wel enige hoofdbrekens. Onder de toonaangevende activisten bestond onenigheid over de te volgen koers. Vanaf 1967 was onder een deel van de actieve studenten het marxisme een richtinggevend denkkader gaan vormen. In navolging van Marx, Engels en Lenin wilden zij het kapitalisme omverwerpen, maar dat konden ze niet alleen.

Het lag voor de hand om de blik te richten op de arbeidersbeweging, die zich hiervoor op uiteenlopende manieren al meer dan een eeuw lang had beijverd. In Nijmegen opereerde de studentenbeweging wat dat betreft in een vacuüm, omdat de linkse arbeidersbeweging er, anders dan in Amsterdam, weinig ontwikkeld was. Dat vergemakkelijkte de neiging om een abstract beeld van de arbeidersklasse te idealiseren en de rol van intellectuelen en dus ook studenten in de strijd voor het socialisme ondergeschikt te maken aan die van de arbeidersklasse. Maar de richtingenstrijd over de verhouding tussen intellectuelen en arbeidersklasse woedde in geheel Nederland.

Ger Harmsen

De SUN ontkwam er niet aan om positie te kiezen. Een belangrijke rol daarbij speelde de 48-jarige historicus Ger Harmsen, die in het najaar van 1970 in Nijmegen een reeks gastcolleges had gegeven en wel oren had naar nadere samenwerking met de SUN. Hij was in 1946 lid geworden van de Communistische Partij van Nederland (CPN), maar in het begin van de jaren vijftig op een zijspoor gerangeerd en in mei 1958 uit de partij gestapt. Niettemin bleef hij nadrukkelijk georiënteerd op de georganiseerde arbeidersbeweging en het schokte hem te merken dat de Nijmeegse studentenbeweging zich in meerderheid juist daarvan leek af te keren en een radicalistische weg insloeg.

Die ‘kinderziekte’ was binnen de arbeidersbeweging al vaker opgetreden, en Harmsen kon het niet nalaten corrigerend op te treden. In het tijdschrift Te Elfder Ure, dat sinds 1971 door de SUN werd uitgegeven, publiceerde hij het polemische artikel ‘Tegen arbeiderisme en sociologisme’. Van dit nummer, dat ook een reeks beginselverklaringen van de elkaar bestrijdende facties in de studentenbeweging bevatte, gingen tienduizenden exemplaren over de toonbank. Harmsens artikel leidde overal in het land tot felle discussies – en tot nieuwe aanmeldingen voor het CPN-lidmaatschap.

Boekhandel De Oude Mol

Toen begin 1970 drukkerij SSN in vol bedrijf was en uitgeverij SUN haar eerste boeken had uitgegeven, ontstond er behoefte aan een eigen afzetkanaal voor SUN-boeken en voor ‘linkse boeken’ uit het buitenland waar de gewone boekhandel weinig brood in zag. Het moest een plek worden waar de lokale ‘tegenopenbaarheid’ gestalte kon krijgen, een documentatiecentrum voor alle studentpolitieke gezindten waar actiegroepen uit de linkse beweging hun materiaal konden slijten. De beoogde winkel zou ook als ‘dorpspomp’ moeten fungeren waar activisten van allerlei pluimage elkaar zouden ontmoeten.

Op 24 augustus 1970 werd de Stichting Socialistische Boekhandel en Documentatiecentrum De Oude Mol een feit. De naam van de winkel was ontleend aan Karl Marx, die met de mol het proletariaat aanduidde, dat de instituties van de bourgeoisie had ondergraven en al doende ook nog een mooi ondergronds gangenstelsel voor verdere actie tot stand had gebracht.

Op de begane grond in het pand Van Broeckhuysenstraat 48-50 werd de boekwinkel annex documentatiecentrum per 1 oktober 1970 geopend. Margreet Flink, de vriendin van SSN-directeur Johan Holterman, ging er de scepter zwaaien.

Nijmegen gold in de jaren zeventig als links en theoretisch

In het begin lag in het assortiment het accent op titels die een ondersteuning konden vormen voor de acties op de universiteit, meestal uit het Duitse taalgebied: ‘Als het maar politiek-theoretisch was, werden de boeken onder onze vingers weggegrist.’ Nijmegen gold in de jaren zeventig als links theoretisch centrum; er was waarschijnlijk geen enkele stad in Nederland waar ‘op links’ zo veel gelezen werd.

De SUN-redacteuren fungeerden als opinieleiders, in het bijzonder voor meer theoretisch geïnteresseerde USN-leden. Als Boekraad of Hoeks bij De Oude Mol een boek bestelde, kon de winkel er zonder risico een stapeltje van in huis halen. Er kwamen altijd adepten aanzetten die zo’n titel dan óók wilden lezen.

Stuurmanskunst

De SUN was in die dagen ‘een mengeling van een werkplaats en een alternatief onderzoeksinstituut’, aldus Henk Hoeks. Het fonds omvatte boeken op het gebied van marxistische filosofie, geschiedenis van de arbeidersbeweging, en linkse kunst en cultuur. Terwijl de SUN de inhoudelijke koers en kwaliteit van publicaties bepaalde en bewaakte, vormde de SSN een noodzakelijke steunpilaar – financieel en druktechnisch – en bood De Oude Mol een mooie etalage voor al het linkse drukwerk, met de productie van SUN en SSN voorop in beeld. En rond de grote tafel in de boekwinkel werd in de eerste jaren volop gediscussieerd over theorie en politiek.

Het trio uitgeverij-drukkerij-boekhandel opereerde in de eerste helft van de jaren zeventig zeer succesvol – de belangstelling voor politieke en theoretische uitgaven was groot – en de persoonlijke binding tussen de leden van het conglomeraat stond borg voor een soepele inhoudelijke en financiële afstemming.

Voor het afstemmen van de bedrijfsvoering binnen het zich uitbreidende Nijmeegse boekenimperium vormde de tandem Sjef van de Wiel – Johan Holterman de onmiskenbare en onmisbare basis. Het bewaken van de beoogde onafhankelijkheid op het inhoudelijke vlak vergde in de activistische mêlee van de jaren zeventig echter de nodige stuurmanskunst.