Marc Van Ranst laat zich zelden leiden door angst. Zelfs vanuit een safehouse gaat de bekendste viroloog van de Lage Landen nog de confrontatie aan met verspreiders van complottheorieën en nepnieuws. In oktober ontvangt hij een eredoctoraat aan de Radboud Universiteit.

Toeval bestaat. Dat leerde Marc Van Ranst in juni vorig jaar. In een tijdsbestek van 24 uur kreeg hij bericht van drie Nederlandse universiteiten dat hij een eredoctoraat aan hun instelling ontvangt. ‘Mijn eerste reactie was: dat zal wel onderling afgesproken zijn’, zegt de 58-jarige Van Ranst in de wat steriele lobby van het Rega-instituut, het Leuvense universiteitsgebouw waar hij werkt.

‘Maar het bleek niet zo te zijn. Wel bizar, ja.’ Twee van de drie eredoctoraten heeft hij inmiddels opgehaald: bij de VU in Amsterdam en de Universiteit Leiden. De derde, die van de Radboud Universiteit, krijgt hij op 17 oktober in Nijmegen, tijdens de honderdste verjaardag van de universiteit.

Wie dan weer vooraan zullen zitten, zijn vader en moeder Van Ranst. ‘Natuurlijk ben ik vereerd met het eredoctoraat’, verzekert de hoogleraar. ‘Maar mijn eerste gedachte is toch: wat fijn voor mijn ouders.’

Vooral vader Van Ranst leest alles over zijn zoon. ‘Hij is als de CIA, FBI en Mossad ineen. Ik heb hem al talloze keren gezegd dat hij daarmee moet stoppen, maar het is sterker dan hijzelf.’ De eredoctoraten werken als een effectief tegengif voor alle haatberichten die Van Ranst krijgt. ‘Dan lezen mijn ouders dat niet iedereen mij alleen maar kwaad wil doen.’

Songfestival

Als viroloog aan de KU Leuven was Marc Van Ranst een van de belangrijkste raadgevers van de Belgische regering tijdens de coronacrisis. Hij was lid van de Risk Assessment Group, het Wetenschappelijk comité Coronavirus en – in de nadagen van de crisis – de groep van tien experts die een exitstrategie moest uitwerken. Aan zo’n beetje elke Belgische tafel waaraan nagedacht werd over lockdowns, mondkapjes en toegangsbeleid, zat de viroloog. Dat alleen al is voor veel antivaxers en andere coronasceptici genoeg om Van Ranst te haten. Het belette hem niet om zijn ongezouten mening via talkshows en sociale media te verspreiden. Twitter is de megafoon die hij altijd op zak heeft. Als hij wordt aangevallen of wanneer mensen klinkklare onzin verkopen, zet Van Ranst de tegenaanval in.

‘De kranten vonden dat ik aan het uitdagen was. Alsof van mij werd verwacht dat ik me als een slachtoffer zou gedragen’

Dat deed hij zelfs vanuit zijn safehouse, toen militair Jürgen Conings – met zware wapens en munitie op zak – het op hem gemunt had. ‘Men vond het heel vreemd dat ik dat deed. Maar ik zat daar met mijn familie op de sofa en kon weinig.’ Hij begint te lachen. ‘En toen kwam ook nog eens het Eurovisiesongfestival op tv. Dat was gewoon cruel and unusual punishment.’

Dus ja, dan zit Van Ranst op zijn telefoon en gaat hij eens kijken hoe mensen op sociale media reageren op zijn onvrijwillige isolatie. Op een gegeven moment vroeg hij toegang tot de Telegramgroep ‘Als 1 man achter Jürgen’, waar de sympathisanten van de militair een digitaal theekransje houden. ‘Dat interesseert me. Dat die mensen echt bestaan.’ Die avond komt Van Ranst de tijd door met berichtjes heen en weer sturen naar mensen die hem liever dood zien. Het laatste bericht dat hij stuurt, is: ‘Welterusten strijders!’

Dat iemand radicaliseert, in de war raakt en ‘zotte dingen gaat doen’, is niet eens wat Van Ranst het meest verbaasde aan de affaire. Wel dat een steungroep voor Conings op Facebook uitgroeide tot vijftigduizend leden. ‘Moet je je indenken … er zijn vijftigduizend mensen die het een geweldig idee vinden dat iemand mij een kogel door het hoofd zou schieten.’ Hij haalt zijn schouders erbij op.

Had u verwacht dat de maatschappelijke onrust en polarisatie zo groot zouden worden dat u moest onderduiken met uw gezin?

‘Aan het begin van de crisis was iedereen vol lof over de virologen. De maatschappij zat verlegen om informatie en wij konden die geven. Dat waren de wittebroodsweken. Mensen hingen witte lakens uit het raam, als steunbetuiging aan de gezondheidswerkers. Maar ik zei toen al, in maart 2020, dat het nooit zo eindigt. Wanneer ze je ophemelen, worden tegelijkertijd de messen van de guillotine geslepen. Maar dat er uiteindelijk een militair achter mij aan zou komen, dat was natuurlijk niet te voorspellen.’

Geeft dat niet een enorm onveilig gevoel?

‘Het intrigeert me meer dan dat ik het gevaarlijk vind. Ik wilde in die groepen weleens met eigen ogen lezen: wat leeft hier? En ik reageerde daar dan ook op, onder mijn eigen naam. De kranten vonden dat ik aan het uitdagen was. Alsof van mij werd verwacht dat ik me als een slachtoffer zou gedragen en me koest zou houden.’

Je zou natuurlijk kunnen zeggen: u zoekt het op, terwijl u al zwaar beveiligd werd.

‘Waarom zou ik stilletjes aan de kant moeten toekijken zonder zelf te reageren? Als in don’t feed the beast? Nee, dat geloof ik niet. Die mensen hebben recht op mijn mening. Ze zijn wel over mij bezig, hè?’

Waarom twittert u überhaupt zoveel? Is dat vanuit emotie of zit er ook een strategie achter?

‘Daar zit wel een strategie achter. Vroeger stuurde men een persbericht. Tijdens de pandemie gebruikte ik daarvoor Twitter. Je wilt iets verspreid zien en na tien minuten belt Belga (het grootste persbureau van België, red.). Dat gaat heel vlot. De mensen die onzin verkondigen op Twitter wil je niet te veel terrein laten winnen.’

U gaat er wel vaak met gestrekt been in, bijvoorbeeld tijdens uw digitale discussies met Willem Engel.

‘Het heeft geen zin om te zeggen: “Nou meneer Engel, ik ben het niet helemaal eens met wat u zegt.” Je kunt er ook voor kiezen helemaal niet te reageren. Dat heb ik bij Engel gedaan totdat hij over mij begon. Tegelijkertijd begon hij ook in talkshows uitgenodigd te worden. Op dat moment wilden sommigen dat ik met hem in debat zou gaan op tv, maar dat moet je nooit doen. Wie wint daarbij? Het grote publiek zal dan denken: de waarheid zal wel ergens in het midden liggen. Je gaat toch ook niet in discussie met iemand die zegt dat de aarde een platte schijf is?’

Waarom gaat u die discussie online wel aan?

‘In de coronatijd zag je een hoop zogenaamde wetenschappers opstaan die een antigeluid lieten horen. Vaak waren dat emeriti of mensen uit Amerika. Het brede publiek kan moeilijk inschatten hoeveel expertise zij hebben. Ze hebben immers ook ‘professor’ voor hun naam staan. Dan is er niks mis mee om te zeggen: deze kerel heeft 25 jaar geleden een opleiding gehad tot viroloog, heeft daarna geen enkel relevant wetenschappelijk artikel meer gepubliceerd, maar heeft wél een donatieknop op zijn website. Ik vind dat je dat best mag duiden.’

Vindt u dat wetenschappers zich vaker moeten uitspreken tegen nepnieuws?

‘Als iets onzin is, moet je daar niet wollig over doen. Als mensen zeggen dat ze magnetisch zijn geworden op de plek waar ze geïnjecteerd zijn met het coronavaccin, dan stuur ik een tweet dat ik al vier uur vastzit aan mijn koelkast. Sommige dingen hoef je niet serieus te nemen, het is niet verboden om soms wat humor te gebruiken.’

Heeft u uw Nederlandse eredoctoraten ook niet een beetje te danken aan Willem Engel? De rechtszaken die u van hem gewonnen hebt, waren niet slecht voor uw imago.

‘Dat zou je aan de universiteiten moeten vragen. Maar had ik de eredoctoraten gekregen als ik alleen maar stilletjes in het lab met reageerbuisjes zou rommelen? Waarschijnlijk niet.’

Veel van uw collega’s zijn inhoudelijk heel goed, maar laten zich niet of nauwelijks in de media uit.

‘Geef ze allemaal een eredoctoraat!’

‘Het is zelden productief om bang te zijn’

Wie zijn uw grote voorbeelden?

‘Jullie hebben in Nederland zonder enige twijfel de beste viroloog ter wereld rondlopen: Ab Osterhaus. Marion Koopmans verdient zeker ook een eredoctoraat. Daarnaast durf ik er vergif op in te nemen dat er snel een Nobelprijs zal worden uitgereikt aan de mensen achter de ontwikkeling van het mRNA-vaccin (onder wie Katalin Karikó, die vorig jaar een eredoctoraat ontving van de Radboud Universiteit, red.). Door de coronapandemie is de ontwikkeling van die vaccins in een stroomversnelling gekomen. Je zult zien dat er nu ook mRNA-vaccins komen tegen influenza, RSV (respiratoir syncytieel virus, een belangrijke veroorzaker van verkoudheid, red.) en andere infectieziekten.’

Yin en yang

Op z’n twaalfde krijgt Marc Van Ranst zijn eerste microscoop cadeau, waarna hij thuis in Boom aan een eigen privélaboratorium begint te knutselen. Als zestienjarige klopt hij aan bij het lokale ziekenhuis – of hij daar misschien gebruik mag maken van de laboratoriumfaciliteiten? Niet veel later heeft hij de sleutel van het lab. ‘Het liefst was ik daar op zaterdagavond. Dan had ik alle apparatuur voor mezelf.’

Een van de lessen uit die tijd: je moet ook een beetje geluk hebben. ‘Die mensen hadden ook kunnen zeggen: hoepel op, jongen, hier hebben we geen tijd voor. Het was een andere tijd. Ik ging langs bij apothekers om oude chemische producten op te halen. Ze moesten daarvan af, ik mocht het meenemen. In geen honderd jaar zou dat nu nog kunnen – daar heb je tegenwoordig allerlei milieuvergunningen voor nodig.’

Het is niet alleen de wetenschap waar Van Ranst met volle overgave in opgaat. Zijn uit de hand gelopen hobby’s zijn als yin en yang: postzegels verzamelen en bergbeklimmen. Hij beklom de Elbroes in Rusland, de Kilimanjaro in Tanzania, de Mont Blanc in Frankrijk en de Aconcagua in Argentinië. Allemaal bergen tussen de 4 en 7 kilometer hoog.

Zit het in uw aard om gevaarlijke situaties op te zoeken?

‘Nee, ik zoek de bergen op.’

Is het niet vanwege de risico’s en de spanning dat bergbeklimmen leuk is?

‘Nee, nee. Waarom beklim je bergen? Omdat die er zijn. Wanneer je daar je tentje opzet, is dat het mooiste hotel dat er is.’

U beklimt bergen en deinst niet terug voor bedreigingen. Bent u nooit bang?

‘Het klopt dat bepaalde dingen me niet afschrikken. Maar ik ben geen actieheld of thrillseeker, als u dat denkt. Ik laat de bedreigingen geen impact op mijn leven hebben. Toen we uit het safehouse mochten, pakte ik daarna gewoon weer een trein naar mijn werk. Wat helpt het, bang zijn? Jawel, ik houd van bergen beklimmen en ben heus bang om te vallen. Dat wel. Dus ik ben wel voorzichtig. Maar wanneer je te bang bent, dan kan je die berg ook niet op. Het is zelden productief om bang te zijn.’

U loopt gewoon de Markt in Leuven op, ondanks alle bedreigingen?

‘Ja, dat doe ik wel. Maar als ik ergens aangekondigd naartoe ga, is er vaak wel beveiliging.’

Vermoeidheid

Met de coronacrisis achter de rug, is Van Ranst in rustiger vaarwater terechtgekomen. ‘Mijn leven is nu één grote vakantie, zeg ik soms. Spijtig genoeg is dat niet waar, maar het klinkt goed.’ Meteen relativerend: ‘Maar het is ook niet alsof ik jaren in de kolenmijnen heb moeten werken.’ Vaak wordt hem gevraagd of hij de coronacrisis niet een beetje mist. ‘Mensen denken dat het een fantastische periode moet zijn geweest voor virologen zoals ik.’ Niets is minder waar. ‘De vermoeidheid was constant aanwezig. En die accumuleerde. Het was draining.’

Als u nu terugkijkt op het overheidsingrijpen, wat had u dan anders gedaan?

‘Als er morgen een nieuwe uitbraak zou zijn, zouden we heel veel hetzelfde doen. We zaten met exponentieel groeiende curves en moesten snel ingrijpen. Ga je dan eerst een breed maatschappelijk debat voeren over de maatregelen? Natuurlijk niet. Lockdowns zijn bijzonder hard, maar wel levensreddend.’

Eind 2021 ging Nederland als enig Europees land een allerlaatste keer in lockdown. Was dat nodig?

‘Het aantal ic-bedden in Nederland is klein, dat was het probleem. We hebben er in België dubbel zoveel, Duitsland nog eens twee keer meer. Daardoor konden wij zeggen: deze golf komen we door zonder dat er mensen op de gangen van ziekenhuizen komen te liggen. Maar bij jullie dreigde een overbelasting van de zorg, dat wilde men niet riskeren. Dat lage aantal ic-bedden is een beleidskeuze, maar die brengt risico’s met zich mee.’

Is dat Hollandse zuinigheid?

‘Ik pleitte in een commissie van de Tweede Kamer ook voor meer ic-bedden – dat had die laatste lockdown in ieder geval kunnen voorkomen. Maar dat gaat niet veranderen, denk ik; men gaat er in Nederland nu eenmaal anders mee om – in vredestijd kun je namelijk toe met zo weinig bedden. Feit is wel dat die laatste lockdown zeer schadelijk was voor de publieke opinie over de corona-aanpak.’

‘Die laatste lockdown was zeer schadelijk voor de publieke opinie over de corona-aanpak’

Zijn we beter voorbereid op de volgende pandemie?

‘Veel mensen denken dat we nu een magisch recept hebben voor de volgende pandemie. Dat we die zouden kunnen ‘wegmanagen’ doordat slimme politici dankzij geweldig wetenschappelijk advies van virologen de juiste maatregelen treffen. Dat is niet zo, en daar wil ik voor waarschuwen. Het enige wat we kunnen doen – dat zei ik in het begin van de coronacrisis ook – is van een heel grote ramp een iets minder grote ramp maken.’

Wat wordt de volgende virusuitbraak?

‘Daar ga ik hetzelfde antwoord op geven als wanneer je dat had gevraagd in 2019. Waarschijnlijk een raar en onverwacht influenzavirus. Iets vogelgriepachtigs misschien, daarvan zagen we het afgelopen jaar meer en meer uitbraken onder zoogdieren. Dan denk je wel: de natuur is aan het experimenteren en dat is niet zo geweldig.’

‘Over de timing is echter niks te zeggen. Mensen denken dat we nu voorlopig goed zitten, nu corona net voorbij is. Bij een vulkaan klopt dat misschien, maar bij virusuitbraken werkt dat helaas niet zo.’