Tweehonderd jaar na de geboorte van Karl Marx verschijnt bij uitgeverij Vantilt een nieuwe vertaling van ‘De Duitse Ideologie’. Filosoof Marin Terpstra schreef het nawoord bij de uitgave die dinsdagavond in Amsterdam werd gepresenteerd. ‘Marx is een filosoof die hoofdschuddend naar de mensen kijkt.’

In 1972 maakte universitair docent Marin Terpstra, toen nog als student, voor het eerst kennis met De Duitse Ideologie. Demonstrerende studenten vonden inspiratie in de werken van Karl Marx, zijn belangrijkste gedachten verfden ze op grote spandoeken.

De pijlen van de studentenbeweging richtten zich destijds op de wetenschap die ten dienste stond van het kapitalisme in plaats van de menselijke emancipatie. ‘Die discussie is helemaal terug in het maatschappelijk debat’, zegt Terpstra.

‘Denk maar aan de discussies over de kenniseconomie of het rendementsdenken en de internationalisering aan universiteiten. Misschien zijn de teksten van Marx vandaag nog wel belangrijker dan in de jaren zeventig.’

Wat is het belang van ‘De Duitse Ideologie’?

‘In De Duitse Ideologie worden naast een groot fragment uit het gelijknamige manuscript drie teksten opgenomen: de inleiding op Marx’ geplande kritiek op Hegels rechtsfilosofie (1844), de inleiding tot zijn maatschappijtheorie (1857) en zijn voorwoord op de kritiek op de politieke economie (1859), waarin hij zijn intellectuele ontwikkeling samenvatte. In deze teksten maakt Marx een filosofische wending in de richting van de kritiek van de politieke economie, die later tot het beroemde Das Kapital zal leiden. In dat opzicht zijn het cruciale tekstfragmenten en gedachten.’

‘Voor kritische geesten is het altijd een genot om Marx te lezen. Ik herinner mijn studenten er graag aan dat hij nog maar 25 à 26 jaar oud was toen hij deze teksten schreef. Op retorisch vlak zijn ze briljant. Volgens sommigen zijn ze heilig, volgens anderen behoren ze tot de grondslagen van de wetenschap. Soms wierp Marx zich drie maanden in de boeken, wat opnieuw een tekst met een heel nieuwe wending opleverde. Eigenlijk is het een wonder dat hij nooit gek geworden is.’

Welke wending ondergaat Marx precies in dit boek?

‘Als zoon van een Joodse advocaat die zich bij de Lutheraanse kerk voegde, behoorde Marx tot de progressieve burgerij. Hij nam de idealen van de Revolutie aan: politieke en intellectuele vrijheid, economische ontwikkeling. Om dat gedachtegoed te verspreiden richtte Marx kranten en tijdschriften op, maar dat mislukte telkens opnieuw. Op een bepaald moment gaf hij zijn hoop in de bourgeoisie op. Via zijn vriend, de industrieel Friedrich Engels, begon hij zich te interesseren voor de arbeidersklasse.’

‘In De Duitse Ideologie schrijft Marx dat de menselijke werkelijkheid niet vanuit ideeën tot stand komt. Niet de ideeën, de staat of de politiek maken de geschiedenis, maar de manier waarop mensen hun eigen levensomstandigheden produceren. In de fragmenten, aantekeningen en gedachten in dit boek krijgen die ideeën voor het eerst vorm. ‘

‘Beetje bij beetje neemt Marx afstand van zijn burgerlijke filosofie’

‘In de tekst noemt Marx de filosofie het hoofd en het proletariaat het hart. Het hoofd – hijzelf eigenlijk – stuurt het hart aan en bedenkt ideeën. Dat idee, waarmee hij zich niet erg populair maakte, heeft hij nooit helemaal losgelaten. Marx blijft een filosoof die hoofdschuddend naar de mensheid kijkt.’

‘Tegelijk is de tekst een zelfkritiek. Beetje bij beetje neemt Marx afstand van zijn burgerlijke filosofie. Als Marx zelfkritiek levert, doet hij dat overigens altijd in de vorm van kritiek op anderen: in dit geval op zijn intellectuele kameraden Ludwig Feuerbach, Bruno Bauer en Max Stirner.’

Waarom is Karl Marx tweehonderd jaar na zijn geboorte nog altijd zo relevant?

‘Dat ligt niet enkel aan Marx zelf, maar aan diegenen die hem tot de ideoloog van het socialisme en het communisme hebben gemaakt. Marx’ stellingen zijn vaak gebruikt om de ideologie van het socialisme en het communisme gestalte te geven.’

Hoe valt dat te verklaren?

‘In de kritieken van Marx zit iets heel destructiefs. Dat laat ik in mijn nawoord zien aan de hand van een stelling die niet in deze vertaling is opgenomen. “Filosofie en wetenschap van de echte wereld verhouden zich tot elkaar als zelfbevrediging en geslachtsgemeenschap.” Daarmee bedoelt Marx dat filosofen enkel met zichzelf bezig zijn. Wetenschappers daarentegen houden zich met de werkelijkheid bezig; ze vallen daar zelfs mee samen. Daar zit een hele gevaarlijke tendens in. Als je het onderscheid tussen ideeën en de werkelijkheid uit het oog verliest en zelfs meent dat jouw ideeën de werkelijkheid zijn, dan kom je in een totalitaire wereld terecht.’

‘Onderscheid leidt volgens Marx tot ongelijkheid’

‘Zowel in Marx’ vroege als in zijn late teksten zit een gemeenschapsidee: alle mensen hebben gelijke rechten en zijn op dezelfde manier verbonden met de maatschappij. Er bestaat geen onderscheid meer, want dat leidt volgens Marx tot ongelijkheid. Onderscheid bepaalt wie rijk en wie arm is. De enige manier om van eigendom af te komen is door van een eigendom iets collectiefs of gemeenschappelijks te maken.’

‘Maar het wegvallen van persoonlijk eigendom in de praktijk brengen heeft heel enge gevolgen, dat hebben we in de Sovjet-Unie gezien. Wie beheert het collectieve eigendom als het onderscheid wordt afgeschaft? In dat opzicht was Marx toch wat naïef in zijn vroege werken.’

De Duitse ideologie: I. Feuerbach en drie basisteksten van Karl Marx verscheen bij Uitgeverij Vantilt.