Kritisch schrijven over de organisatie waar je zelf deel van uitmaakt. Voor universiteitsbladen is het soms balanceren op een slappe koord. Ook Vox en haar voorlopers kregen te maken met kritiek op hun berichtgeving. Vaak onterecht, zeggen voormalig hoofdredacteuren Patricia Veldhuis, Annemarie Haverkamp en Johan van de Woestijne. ‘Door geheimhouding gaan mensen roddelen. Het komt uiteindelijk toch naar buiten.’

Betrokken en kritisch schrijven over de universiteit. Voor de oud-hoofdredacteuren van Vox en voorganger KUNieuws, is de taak van het universiteitsblad duidelijk. Door de jaren heen geeft dat echter veel gedoe. Bestuurders, medewerkers en studenten vinden het raar om in hun ‘eigen’ blad bekritiseerd te worden. Ook is er angst dat de inhoud voor reputatieschade zorgt. Van de piemels in het Nijmeegs Universiteitsblad in 1968 tot een snuivende student op de cover van Vox in 2008.

De drie oud-hoofdredacteuren zijn eensgezind over de rol die Vox speelt op de universiteit. Van de Woestijne (hoofdredacteur tussen 1987 en 2001): ‘We waren altijd heel betrokken bij de universiteit en vervulden een kritische rol. We hadden aandacht voor de kernprocessen op de universiteit: het onderzoek, het onderwijs en de studenten daaromheen.’ Veldhuis (hoofdredacteur tussen 2002 en 2008): ‘Dan stuit je op dingen die een bestuurder of hoogleraar misschien liever niet in de openbaarheid wil.’ Maar dat zijn juist de zaken die beschreven moeten worden, benadrukt Van de Woestijne. ‘Je kunt alleen kritisch zijn bij de gratie van het feit dat je schrijft over wezenlijke zaken. Gaat het enkel over randverschijnselen, dan word je al snel zuur.’

Toetje

Er zijn veel anekdotes over grote en kleine aanvaringen naar aanleiding van artikelen in Vox en KUNieuws. Van de Woestijne vertelt hoe hij als hoofdredacteur van KUNieuws (de krant die in 2000 magazine Vox werd, red.) werd ontboden bij het college van decanen. ‘Ze hadden net gegeten. Ik was het toetje als het ware. Ze hadden problemen met de toon van KUNieuws.’

‘We waren maar lastig met al die berichten die we over de faculteiten schreven’, gaat de voormalig hoofdredacteur verder. ‘Ik vroeg naar concrete voorbeelden. De decaan van managementwetenschappen wees op een verhaal over zijn faculteit. Waarop de decaan van de medische faculteit uitriep dat hij het juist zo’n mooi verhaal had gevonden omdat het een inkijkje gaf hoe het er in een andere faculteit aan toeging. Toen had ik het pleit gewonnen. Wat we schrijven geeft andere afdelingen, faculteiten en mensen op de universiteit inzicht in hoe het werkt.’

Voxlog

Onder Patricia Veldhuis gaat Vox rond 2005 voor het eerst online met weblog Voxlog. Het zorgt voor verwarring en zenuwen bij bestuurders van de universiteit. ‘Je kunt je het niet meer voorstellen, maar het besef drong door dat iedereen kon meelezen’, zegt Veldhuis nu. ’Voor het internet er was, lag Vox in de bakken op de universiteit en een paar plekken in de stad, maar het nieuws kwam amper naar buiten. Door internet wel. In 2006 ging ons weblog onder dwang een week op slot, maar na veel kritiek van buiten werd dat snel teruggedraaid.’

‘Dat heb ik nooit begrepen van bestuurders’, reageert Van de Woestijne. ‘Zolang je als onafhankelijk universitair blad goed analyseert en onderbouwt met goede mensen in je redactie, ben je juist van nut. Je werkt niet in het belang van bestuurders, maar in het belang van de universitaire gemeenschap. En daarmee werk je ook in het belang van de universiteit.’

Annemarie Haverkamp (hoofdredacteur van 2011 tot 1 januari 2023): ‘We hebben het de afgelopen tien jaar ook meegemaakt. Of het nu het gedoe bij de Honours Academy was, het vertrek van rector Theo Engelen of de affaire op de faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen, er wordt heel geheimzinnig gedaan. En keer op keer blijkt dat zachte heelmeesters stinkende wonden maken. De Honours Academy liep uit op een openbare rechtszaak, over het vertrek van Theo Engelen werd volop geroddeld en bij FTR wachten we al drie jaar op meer informatie dan die eerste mededeling dat voormalig decaan Paul Bakker beschuldigd werd van “ongepast handelen”. De wildste verhalen doen de ronde, het geeft heel veel onrust, wees dan gewoon wat transparanter.’ Veldhuis: ‘Het komt uiteindelijk toch naar buiten. Neem als bestuur dan de vlucht naar voren en vertel het maar zelf.’

Verschoolsing

De onafhankelijkheid van Vox is vastgelegd in een redactiestatuut. Een op afstand opererende redactieraad bemiddelt bij eventuele meningsverschillen tussen redactie en college van bestuur. Een bemiddeling die in het verleden geregeld nodig was. Zo herinnert Veldhuis zich een vergadering van de redactieraad in 2003 waar het voltallige college van bestuur aanschuift om haar beklag te doen over een artikel.

‘Een hele rare situatie. We hadden een artikel gemaakt over de verschoolsing van de universiteit, met een enquête erbij. Studenten hadden het over school en over huiswerk, dat is alleen maar meer geworden, maar toen was het nieuws. Het werd opgepikt in landelijke media: “de Radboud Universiteit verschoolst”. Er was vooraf al geprobeerd het artikel tegen te houden en achteraf kwam het college van bestuur nogmaals klagen. We hadden toen met rechtenhoogleraar Peter Tak een hele goede voorzitter van de redactieraad. Die heeft het zakelijk en netjes afgehandeld. Dat is vanaf toen mijn leidraad geworden: wij publiceren, de redactieraad toetst achteraf. En als jullie vinden dat die afspraken niet deugen, dan moeten we het daar over hebben.’

‘Wij publiceren, de redactieraad toetst achteraf.’

Tegenwoordig moet die onafhankelijke rol voornamelijk bij studenten worden benadrukt, merkt Annemarie Haverkamp. ‘Bestuurders weten wel hoe het spel gespeeld wordt en wat onze rol is als onafhankelijke nieuwsvoorziening. Bij studenten is dat anders, die begrijpen niet altijd wat journalistiek is. Ik heb vaak het idee dat er studenten zijn die willen bepalen wat wij schrijven. Terwijl zij ook belang hebben bij onafhankelijke nieuwsvoorziening. Toen boekleverancier Studystore recent failliet ging wilde een studievereniging niet met ons praten omdat ze nog in onderhandeling waren. Maar snap je dan niet dat je ook juist via de pers invloed kunt uitoefenen?’

Communicatie

Van de Woestijne als hoofd van de afdeling communicatie van de Radboud Universiteit en Veldhuis als hoofdredacteur van Vox komen in het begin van het nieuwe millennium tegenover elkaar te staan. De reden: de discussie over de positie van Vox binnen de organisatie. Vox maakt enkele jaren nauw onderdeel uit van de afdeling communicatie.

‘Ik heb daar een denkfout gemaakt’, zegt Van de Woestijne nu. ‘Ik wilde Vox graag binnenshuis houden. Daar paste in mijn opvatting een onafhankelijk blad bij, daarnaast kreeg de afdeling er schrijvend potentieel bij en ten derde kon ik zo makkelijker het voortbestaan garanderen dan wanneer Vox vanaf een eilandje bleef opereren waar steeds meer op bezuinigd werd. Want dan bloedt het uiteindelijk dood. Maar deze oplossing was wel aan mij gebonden, misschien had mijn opvolger wel heel andere opvattingen. Daarnaast waren Vox-redacteuren en communicatiemedewerkers andere bloedgroepen en tot slot werd het ook nog opgelegd door mij. Dat werkt niet.’

Dat merkte Annemarie Haverkamp ook toen ze begon als hoofdredacteur. ‘Het was geen leuke tijd. Redacteuren waren ongelukkig en Vox had een slechte naam omdat de redactie niet onafhankelijk zou zijn. Enkele maanden na mijn aantreden hebben we in 2012 weer een eigen Vox-site gelanceerd. Die hebben we bewust, ook visueel, los van de universiteit gebouwd. Voxweb werd de dagelijkse nieuwsvoorziening, het magazine was er voor de grotere achtergrondverhalen.’

Urgentie

De positie van studenten is in de loop der jaren veranderd en daardoor heeft ook het universiteitsblad zich moeten aanpassen. De manier waarop de studenten nu hun nieuws consumeren en zich verhouden tot het beleid op de universiteit is totaal anders dan in de jaren zeventig en tachtig. Destijds was de Universiteitsraad het orgaan waar publiekelijk werd mee gediscussieerd over de kernprocessen op de universiteit, vertelt Van de Woestijne. ‘In die tijd had KUNieuws via studentmedewerkers een heel goed netwerk in de faculteiten. Dat zag je opdrogen doordat studenten sneller moesten afstuderen. Daarnaast werd de politiek op de universiteit steeds minder publiek. Daarmee werden wij ook een achtergrondorgaan. Die trend is verdergegaan. Vox werd een blad voor mooie verhalen. Maar de urgentie die er ooit was, verdwijnt daarmee.’

‘De manier waarop de studenten nu hun nieuws consumeren is totaal anders dan in de jaren zeventig en tachtig’

Pas in hun derde en vierde studiejaar gaan studenten zich meer interesseren voor wat er speelt op de universiteit, merkt Haverkamp. ‘Dus net als Vox een nieuwsbron voor ze wordt, vertrekken ze alweer bijna. Daarnaast worden jongeren tegenwoordig via hun telefoon gebombardeerd met berichten, het is lastig om als Vox in die tijdlijn te komen, maar dat is nu wel onze taak. Vandaar dat we naast ons blad en de site nu ook een socialmediateam en iemand die videocontent maakt hebben. We hebben ook nog te maken met stevige concurrentie vanuit de afdeling communicatie die nieuwsberichten verspreidt die nauwelijks te onderscheiden zijn van journalistiek. Ik weet niet of alle studenten het verschil zien tussen onze onafhankelijke artikelen en corporate communicatie.’

#Metoo

Na haar vertrek bij Vox werd Veldhuis redacteur bij NRC, daar schreef ze over enkele #metoo-zaken op de Universiteit van Amsterdam (UvA) en de Universiteit Leiden. Het laat zien hoe universiteiten met media-aandacht voor dergelijke zaken omgaan. ‘Er zijn twee vaste reacties’, zegt Veldhuis. ‘Ofwel wordt de betrokken persoon gelijk op non-actief gezet of er wordt hard ontkend. Dat laatste hebben we bij de UvA meegemaakt. En dan wordt het ook stevig gespeeld. Terwijl wij generaties van studentes spraken die van dezelfde man last hadden gehad. Het blad van de UvA, Folia, schreef er pas over nadat wij hadden gepubliceerd.’

In Leiden gebeurde juist het eerste, zegt Veldhuis. ‘Een sterrenkundige die gelijk op non-actief gesteld wordt nadat het nieuws bekend raakt. We hebben toen besloten zijn naam in de krant te noemen, want door de onrust voelden andere sterrenkundigen zich genoodzaakt te melden dat zij niet de verdachte waren. En we kregen berichten van mensen op andere faculteiten die verwachtten dat we hun hoogleraar ook zouden ontmaskeren. Ook als universiteitsblad moet je je verhouden tot dit soort zaken.’

‘Je hebt de persoonlijke kwesties, maar je hebt ook het grote verhaal’, vult Van de Woestijne aan. ‘Hoe zit het met de afhankelijkheidsrelaties op de universiteit? Hoe is het geregeld? Is er een gedragscode? Een vertrouwenspersoon? Als je publiceert dat alles goed geregeld is komt er geheid een reactie van iemand die meldt dat het niet klopt. Als blad kader je het zo op een goede en zorgvuldige manier in. Betrokken kritisch zijn betekende voor KUNieuws dat het niet louter om de onthulling ging, maar dat je het grotere verhaal vertelde. Dat zou in dit geval zijn of de universiteit een veilige werkplek is. Zo kun je wellicht voorkomen dat een jonge wetenschappelijk medewerker bij Nieuwsuur haar verhaal gaat doen wat echt reputatieschade oplevert.’

Niet groter dan de universiteit

De ontwikkeling dat studenten minder betrokken zijn bij de universiteit, plus de instroom van meer internationale studenten, heeft ook gevolgen voor een universiteitsblad, denken de oud-hoofdredacteuren. Van de Woestijne: ‘Je moet jezelf misschien heruitvinden als de positie van studenten verandert op een universiteit.’ Veldhuis vult aan: ‘Wellicht moet je meer gericht zijn op medewerkers. Die onderzoekers zijn ontzettend betrokken medewerkers. Dat is het leuke van werken bij een universiteitsblad. Je spreekt zo veel slimme mensen. Het is een creatieve en fijne omgeving.’

‘De universiteit is gewoon groter dan jezelf’

Na hun hoofdredacteurschap kozen de drie allemaal een ander pad. Van de Woestijne als hoofd communicatie op de Radboud Universiteit en tot aan zijn pensioen als directeur bij filmfestival InScience. Haverkamp schrijft inmiddels stukken voor Vox en is als freelancer ook actief voor andere media, daarnaast schrijft ze boeken. Veldhuis werd NRC-redacteur en treedt na de zomer toe tot de hoofdredactie van die krant. Ze vertelt aan Van de Woestijne welke reacties ze krijgt en dat collega’s misschien te veel van haar verwachten. ‘Zo’n grote krant, ik kan niet van alles veranderen. Dat wil ik ook niet. Zo’n krant is groter dan jezelf.’

‘Mooi dat je dat zegt’, reageert Van de Woestijne. ‘Dat gevoel had ik precies zo op de universiteit. Daar ben je dienstbaar aan. Vanuit je rol, die kritisch kan zijn, is dat voor anderen misschien zelfs vervelend.  Maar de universiteit is gewoon groter dan jezelf. En daar gaat het om.’