Wie op de universiteit een slok water uit de kraan neemt, drinkt water uit Heumensoord. Het bos- en heidegebied vlakbij de campus is een bron die dagelijks zo’n 150.000 mensen in Nijmegen en omliggende gemeentes voorziet van water.

Wat kan je in Heumensoord zien van de waterwinning?

Heumensoord is een bos- en heidegebied van vijfhonderd hectare. Heel wat mensen in en rond Nijmegen laten er dagelijks hun hond uit tussen de dennenbomen, beuken en rododendrons. Van de waterwinning is bijna niets te zien, en dat is ook de bedoeling.

Wie goed zoekt, vindt in het bos wel een paar grote vierkante metalen deksels. Hieronder liggen waterputten, die goed afgesloten en beveiligd zijn. Onder de deksels bevinden zich twee meter diepe kelders. Daarin ligt een buis die het water uit de grond leidt en vervolgens met een bocht van negentig graden in de richting van het pompstation stuurt dat zich aan de rand van Heumensoord bevindt.

Op welke diepte ligt het water dat wordt opgepompt?

Het grondwater onder Heumensoord ligt op twintig meter diepte onder het maaiveld. In het bos wordt freatisch grondwater opgepompt: dit is het eerste water dat je tegenkomt als je een verticale put graaft in de grond. In het geval van Heumensoord gaat het om regenwater dat door de grond sijpelt tot de voorraad freatisch grondwater wordt bereikt. Vandaar stroomt het naar de drinkwaterputten of naar het omliggende oppervlaktewater zoals het Maas-Waalkanaal.

‘Wij hebben een vergunning voor het oppompen van tien miljoen kubieke meter water per jaar uit het bos van Heumensoord’, zegt Toon van Kessel, omgevingsmanager bij waterbedrijf Vitens. ‘Het afgelopen jaar hebben we 9,2 miljoen kubieke meter grondwater onttrokken. Daarvoor zijn ongeveer veertig waterwinputten in gebruik.’

Hoe oud is het kraanwater?

De leeftijd van ons drinkwater is afhankelijk van de snelheid waarmee regenwater door de grond sijpelt. Een voorbeeld: op enkele plaatsen in Heumensoord hangen bordjes met opschrift ‘grondwaterbeschermingsgebied’. Het regenwater dat in dat gebied valt, doet er zo’n 25 jaar over eer het in de waterputten terechtkomt.

‘De helft van het water dat wij oppompen, komt uit dat gebied en is dus maximaal 25 jaar oud’, zegt Van Kessel. Daarnaast stroomt er grondwater van buiten het grondwaterbeschermingsgebied naar de putten. Het grondwater uit dat gebied is honderd tot wel vierhonderd jaar oud.

Kan het water dat wordt opgepompt ooit op raken?

Nee, dat is onmogelijk. In Heumensoord valt jaarlijks ongeveer drieduizend kubieke meter regenwater per hectare. Dat stroomt naar lagere gedeelten in de omgeving en via sloten, vijvers en rivieren uiteindelijk naar zee. Het water dat Vitens oppompt, wordt uit die cyclus gehaald en aan klanten geleverd. ‘Nadat zij het water gebruikt hebben, komt het in het riool terecht, waarna het opnieuw in de rivieren en uiteindelijk in de zee belandt.’

Het oppompen van water heeft dus wel als gevolg dat er minder water in de natuur terechtkomt. ‘Die belangen worden gewogen wanneer wij een vergunning aanvragen om water op te pompen’, zegt Van Kessel. ‘Zo krijg je een ander evenwicht, het regenwater raakt niet op, maar er is wel meer invloed op de omgeving.’

Gaat het opgepompte water nog door een filter?

Regenwater dat door de grond sijpelt neemt allerlei stoffen op, zoals ijzer en mangaan. Ook is het water van nature een beetje zuur en dat is niet goed voor leidingen en apparaten in de keuken. Via zandfilters en door het water te beluchten, worden deze stoffen opnieuw uit het water gehaald.

Van Kessel: ‘Dat doen we met filterketels in het productiegebouw dat zich aan de rand van het bos bevindt. Daar stroomt het water ook over marmerkorrels en neemt het een beetje kalk op, waardoor het niet meer zuur is.’

Hoe komt het water vervolgens tot in onze kranen?

Hoeveel water Vitens levert, is afhankelijk van hoeveel mensen hun kraan opendraaien. Dat verschilt per dag en per dagdeel. Vooral in het voorjaar en in de zomer wordt veel water afgenomen en op werkdagen staan de meeste mensen tussen zeven en acht uur ’s ochtends onder de douche. Vitens moet altijd een kleine hoeveelheid water meer kunnen leveren dan de ‘maximale dag’ (de dag waarop de klanten het meeste water gebruiken, red.). Daarom slaat Vitens ook een grote hoeveelheid schoon water op in enkele kelders.

‘Op het moment dat wij met zijn allen tegelijk de kraan opendraaien, komt een deel van het water rechtstreeks uit het productieproces en een deel uit de kelders’, zegt Van Kessel. ’s Nachts, wanneer minder mensen water pakken, worden de kelders opnieuw volgepompt. Na het pompstation en de kelders komt het water via enkele grote transportleidingen en veel kleine, smalle leidingen tot in de woningen van mensen thuis. In de vijf Nederlandse provincies waar Vitens actief is, ligt bijna vijftigduizend kilometer aan leidingen onder de grond – dat is meer dan de omtrek van de aarde.

Op Heumensoord ligt een schietbaan. Tijdens de Vierdaagse slaan militairen er een tentenkamp op en van september 2015 tot april 2016 logeerden er drieduizend vluchtelingen. Is dat geen probleem voor de waterwinning?

Bedrijvigheid in het waterwingebied kan inderdaad een probleem vormen. De tentenkampen van de militairen bevinden zich op de plek waar het water het snelst naar de pompputten stroomt. In principe mogen in die gebieden alleen activiteiten ten behoeve van de drinkwaterwinning plaatsvinden, maar de provincie maakt voor deze partijen een uitzondering.

‘Iedereen wil veilig drinkwater’

Vitens gaat altijd in gesprek met partijen die dichtbij de putten komen. ‘Gelukkig wil iedereen veilig drinkwater’, zegt Van Kessel. ‘Samen met de provincie en de betrokken partijen kijken we welke extra maatregelen nodig zijn om te voorkomen dat het water belast wordt met bacteriën of chemicaliën.’ Werken met brandstof is bijvoorbeeld gevaarlijk, energie moet daarom bij voorkeur van het stroomnet komen of worden opgewekt met beveiligde generatoren.

In gebieden rond de pompputten is het vooral belangrijk dat er geen stoffen in de grond sijpelen, zoals stookolie uit oude tanks. ‘Bij elke menselijke activiteit kijken we naar de gevolgen voor het grondwater’, aldus Van Kessel. ‘Normaal is de bodem genoeg beveiligd om bacteriologische verontreiniging te voorkomen. Maar op het moment dat je gaten in de grond graaft, is dat al niet meer het geval. Daarom vraagt Vitens aan iedereen – ook aan wandelaars – om een oogje in het zeil te houden en om verdachte dingen in het bos te melden.’

Wat is de kwaliteit van het water van Heumensoord?

‘Het water dat in Heumensoord wordt opgepompt heeft een goede kwaliteit’, zegt Fons Smolders, bijzonder hoogleraar Toegepaste biogeochemie aan de Radboud Universiteit en senior projectleider bij onderzoekscentrum B-Ware. Wat wel opvalt, is dat de concentratie nitraat relatief hoog is, al valt deze ruimschoots binnen de Europese drinkwaternorm. ‘Dat komt mede doordat naaldbossen relatief veel atmosferisch stikstof invangen in de naalden van bomen’, zegt hij. ‘Wanneer het regent, spoelt dit stikstof samen met het regenwater als nitraat uit naar het grondwater. Hoewel het neerslaan van stikstof op de bodem sinds de jaren tachtig is afgenomen, is deze concentratie nog steeds veel te hoog. Gelukkig is nitraat niet gevaarlijk voor de mens, zeker niet in zulke relatief kleine hoeveelheden.’

Voor de natuur ligt dit echter anders. Nitraatconcentraties zoals gemeten in Heumensoord kunnen al tot ernstige problemen leiden in natuurgebieden die met dit grondwater worden gevoed. Overigens komt het nitraat in het grondwater niet alleen uit bossen. Ook uit landbouwgronden spoelt nog steeds veel nitraat uit.

Gebruiken we te veel water?

De afgelopen twintig jaar nam het waterverbruik niet echt toe, maar de laatste jaren ziet Vitens een kentering. ‘Mensen vindenhet weer leuk om lange douches te nemen’, zegt Van Kessel. Bovendien is de helft van het water dat we gebruiken verwarmd. Waterbesparing is niet alleen belangrijk voor het water, maar ook voor energie. Daarom vragen wij aan mensen om zuinig om te
gaan met drinkwater, met name bij het douchen en het gebruik van de wasmachine.’

Uit onderzoek in de jaren negentig bleek dat studentenwoningen beduidend meer water verbruiken dan een gemiddeld gezin. ‘Dat is wellicht te wijten aan de douchecultuur’, aldus Van Kessel.