Van de controverse over Wim Sonnevelds 'Frater Venantius' tot de rel rond rapper Akwasi bij Veronica Inside. Humorschandalen zijn van alle tijden. Onderzoeker en cabaretrecensent Ivo Nieuwenhuis schreef er een boek over. ‘Rond 2017 beginnen de mikpunten van spot voor het eerst terug te praten.'

In de jaren vijftig is het woord “kontje” taboe op de radio, begin jaren tachtig begrijpt niet iedereen de ironie van De Tegenpartij, de fictieve politieke partij van Koot en Bie. Tegenwoordig vinden discussies over welke grappen wel en niet kunnen aan een talkshowtafel vooral op sociale media plaats.

In zijn boek Het was maar een grapje bespreekt neerlandicus en cabaretrecensent Ivo Nieuwenhuis (38) tien humorschandalen, van de jaren vijftig tot vandaag.

‘Als cultuurwetenschapper kijk ik niet naar spontane humor, maar naar humor die wordt bedacht’, zegt Nieuwenhuis in zijn kamer op de zesde verdieping van het Erasmusgebouw. ‘Vroeger was dat in een klucht of in satirische tijdschriften, vandaag vooral in cabaretvoorstellingen of in satirische televisieprogramma’s.’

Nieuwenhuis merkte dat het debat rond humor de laatste jaren steeds feller gevoerd wordt. ‘Dat wilde ik graag in een historisch perspectief plaatsen, door tien schandalen uit te lichten.’

Hoe kwam je tot een selectie van tien schandalen?

‘Redelijk intuïtief. Ik ben begonnen met schandalen die ik zelf kende en heb een rondvraag gedaan bij vakgenoten. Zo ben ik tot een longlist gekomen, tijdens het schrijven ontstond een definitieve selectie.’

‘Op een gegeven moment wist ik dat ik wilde beginnen met de boze brief die cabaretier Wim Ibo en schrijfster Annie M.G. Schmidt in 1956 aan de directie van VARA stuurden, vanwege het achter hun rug om censureren van grappen in het radioprogramma De Familie Doorsnee. Sommige schandalen in het boek staan symbool voor een grotere ontwikkeling die ik wil vertellen.’

Welke elementen bepalen of een grap een rel veroorzaakt?

‘Bij alle rellen in het boek spelen massamedia een grote rol. Bij oudere schandalen geldt vooral de vraag in hoeverre een fragment door heel veel mensen tegelijk is gezien of gehoord. Of neem de arrestatie van de tamelijk obscure cartoonist Gregorius Nekschot in 2008, omdat zijn tekeningen discriminerend zouden zijn. Dat wordt pas een schandaal wanneer Hans Teeuwen erover vertelt bij Pauw & Witteman.’

‘Een tweede belangrijke factor zijn de normen en waarden in een samenleving. Als die verschuiven, is de kans op schandalen groter. In de jaren zestig stelt de jongere generatie de bestaande machtsverhoudingen en het geloof voor het eerst ter discussie. Wanneer satirici daar grappen over maken, komen er mensen in het verweer. Zo krijgt Frater Venantius, een typetje waarmee cabaretier Wim Sonneveld in 1963 katholieke geestelijken parodieert, in eerste instantie veel kritiek van mensen die vinden dat zijn persiflage de grenzen van het betamelijke heeft overschreden. Humorschandalen zeggen dus ook altijd iets over de tijdsgeest.’

‘We zitten opnieuw in een tijd met veel humorschandalen’

‘Op dit moment zitten we opnieuw in een tijd met veel humorschandalen. Alleen gaat het nu niet meer om gezagsverhoudingen, maar om humor over vaak gediscrimineerde groepen. Jongere generaties vinden dat je iets schadelijks doet als je een grap maakt over vrouwen, homo’s en transgenders, omdat je naar beneden trapt. De oudere generatie is het daar niet mee eens: zij vinden het een verworvenheid van de jaren zestig dat je overal grappen over kunt maken, want dat laat zien dat iedereen gelijk is.’

In je boek noem je de periode rond 2017 een kantelpunt. Waarom is dat zo?

‘Dan spelen er plots verschillende dingen, zoals de ‘pisnicht-affaire’ rondom cabaretier Youp van ’t Hek. Wanneer televisiemaker Nicolas Veul de cabaretier aanspreekt op het gebruik van het “homofobe scheldwoord”, voelt Van ‘t Hek zich aangevallen in zijn vrijheid van meningsuiting. Rond 2017 beginnen de mikpunten van spot voor het eerst terug te praten, ze zeggen dat ze bepaalde grappen niet leuk vinden. Zo ontstaat een discussie tussen mensen die kritiek hebben op een bepaald soort humor, en mensen die dit zien als een bedreiging van hun vrijheid.’

Wat is de rol van sociale media in deze schandalen?

‘In de jaren zestig keken soms miljoenen mensen tegelijk naar hetzelfde programma, dat is vandaag niet meer het geval. Door sociale media vinden controversiële fragmenten vaak toch nog een weg naar een groter publiek. Dat gebeurde bijvoorbeeld met de rel rond rapper Akwasi in Veronica Inside (In een uitzending van het voetbalprogramma in 2020 werd gepraat over anti-racismedemonstraties in Nederland. Toen even een later een foto getoond werd van een demonstrant verkleed als Zwarte Piet, zei Johan Derksen: ‘Weten we zeker dat dat niet Akwasi is?’, De opmerking leidde tot ophef, adverteerders trokken zich terug, red.) of bij Martijn Konings roast van Thierry Baudet in talkshow Jinek in 2021 (waarna de FvD-politicus opstapte, red.). Al heel snel zeiden mensen op sociale media dat het geen humor was en gingen ze Koning zelfs aanvallen of bedreigen. Er waren ook mensen die hem steunden, maar die waren in de minderheid.’

Je bent niet alleen onderzoeker, maar cabaretrecensent voor dagblad Trouw. Speel jij ook een rol in humorschandalen?

‘Sommige recensenten proberen hun oordeel weg te houden van dit soort discussies, maar ik denk dat je daar niet aan ontkomt. Cabaret is niet alleen humoristisch maar vaak ook opiniërend, er zitten vaak stevige meningen in. Ik vind dat je als recensent niet alleen moet zeggen of een grap goed of slecht is, maar dat je ook iets moet zeggen over de inhoud van de grap. Dan begeef je je soms wel op glad ijs, omdat je een partij wordt in het debat. Als wetenschapper kan ik de zaken met wat meer afstand bekijken en analyseren. Dat heb ik in dit boek proberen te doen.’

Hoe zie je humorschandalen in de toekomst evolueren?

‘Dat is een gevaarlijke vraag, want ik heb geen glazen bol en de geschiedenis laat zich ook niet in wetten vangen. Wel merk ik een golfbeweging in periodes met veel en weinig humorschandalen. Het ligt dus voor de hand dat er een tijd komt met minder schandalen, of een tijd met een ander soort humor. De echte harde humor van Hans Teeuwen en Theo Maassen trekt nog altijd veel fans, maar tegelijk zijn veel mensen op zoek naar nieuwe vormen humor. Die zie ik ook opduiken, zeker bij jonge cabaretiers.’