Wat is eigenlijk een Duitser? Het meest voor de hand liggende antwoord is: iemand uit Duitsland. Maar het echte antwoord op de vraag wat typisch Duits of ‘Duitsheid’ is, is wat ingewikkelder.

Ik zou mezelf zeker als Duitser bestempelen. Ik ben namelijk in 1998 geboren in het toen al min of meer herenigde buurland van Nederland.

Daarnaast heb ik de eerste achttien jaar van mijn leven in een klein Duits dorpje gewoond, heb ik een Duits paspoort en is mijn achternaam letterlijk een Duits bijvoeglijk naamwoord. Ondanks deze onderdompeling in de Duitse cultuur, heb ik nog steeds geen eenduidig antwoord op de vraag wat de essentie van Duitsheid is.

Wat hebben de meer dan tachtig miljoen mensen die momenteel in de Bondsrepubliek Duitsland wonen, nu echt met elkaar gemeen? Welk uniek kenmerk schept een band tussen mensen uit het oosten en westen? Of uit het noorden en zuiden? Berlijn en de rest van het land? Om deze vraag te beantwoorden, moet je je verdiepen in de cultuur van het land van Birkenstocks met sokken, zuurdesembrood en onbegrijpelijke grammatica.

Niet Duits

De beste manier om de essentie van Duitsheid te begrijpen, is misschien om eerst te bepalen wat níét Duits is. Maar ook dat is soms lastiger dan je denkt. Neem bijvoorbeeld de genoemde Birkenstocks, het zuurdesembrood en de onbegrijpelijke grammatica: deze dingen lijken op het eerste gezicht typisch Duits, maar zodra we wat dieper graven, blijken ze helemaal niet Duits te zijn.

‘Zuurdesembrood werd zesduizend jaar geleden al door Egyptenaren gegeten’

Birkenstock is bijvoorbeeld sinds 2021 in handen van een Amerikaanse investeringsmaatschappij, zuurdesembrood werd meer dan zesduizend jaar geleden al door de Egyptenaren gegeten, en ook in andere Duitstalige landen, zoals Zwitserland, Oostenrijk, België en Luxemburg, wordt veelvuldig geklaagd over de onbegrijpelijke grammatica. Wat blijft er dan over als zelfs de über-Duitse dingen helemaal niet Duits blijken te zijn?

Pruisische deugden

Laten we bij het begin beginnen. De Bondsrepubliek Duitsland bestaat uit zestien deelstaten. Slechts dertien hiervan zijn daadwerkelijk staten; er zijn drie stadstaten, te weten: Berlijn, Hamburg en – voor velen de grote verrassing in het rijtje – Bremen.

De westelijke deelstaten zijn over het algemeen rijker dan de oostelijke – met uitzondering van Saarland, dat gewoon pech heeft. Het zuiden is het rijkst, vooral vanwege de Duitse automobielindustrie. Zeker in Beieren loopt men hier graag mee te koop. Het gaat zelfs zo ver dat ze hun eigen nationale politieke partij hebben en soms zelfs dreigen zich af te scheiden van Duitsland.

De meeste buitenlanders denken – als ze aan Duitsland denken – aan het zuiden, en dan met name Beieren, inclusief Lederhosen, Dirndl en Oktoberfest. En natuurlijk aan de typisch Pruisische deugden, zoals gehoorzaamheid, plichtsbesef en orde, al is dat voornamelijk iets van de deelstaat Brandenburg in de regio rond Berlijn, aan de andere kant van het land.

Statistisch gezien wonen de meeste Duitsers echter in Noordrijn-Westfalen, de deelstaat waar ook veel studenten van de Radboud Universiteit vandaan komen. Historisch gezien werkten enkele van de grootste Duitsers, onder wie Nietzsche, Bach, Luther, Schiller en Goethe, allemaal in Thüringen. Thüringen, waar ligt dat dan, hoor ik je denken. Het is niet erg als je dat niet weet, want de meeste Duitsers vergeten deze deelstaat ook regelmatig. En ik kan het weten, ik ben er geboren en getogen.

Religieuze identiteit

Duitsers in het westen van het land zijn over het algemeen religieuzer dan hun landgenoten in de oostelijke deelstaten. Het atheïsme in het oosten is voornamelijk een gevolg van veertig jaar socialisme. Als we naar het christelijke spectrum kijken, zien we dat in het westen het katholicisme en in het oosten het protestantisme de overhand heeft. 42 procent van de Duitsers voelt zich helemaal niet verbonden met het christendom. Het is dan ook opvallend dat de christelijke partij van Angela Merkel het land zestien jaar lang heeft bestuurd.

‘Onderdeel van de religieuze identiteit van Duitsland is dat we het er niet over eens zijn’

Roept het bovenstaande alleen maar meer vragen bij je op over de religieuze identiteit van Duitsland? Dan zijn we op de goede weg. De vele vragen over de christelijke identiteit waren precies de reden dat Maarten Luther een heel epistel schreef. Hij weigerde om hiervoor zijn excuses aan de autoriteiten aan te bieden en verschool zich vervolgens elf maanden in een kasteel om de Bijbel te vertalen en zo de basis voor het protestantisme te leggen.

Onderdeel van de religieuze identiteit van Duitsland is dat we het over deze identiteit niet eens zijn. Daarom worden in het oosten en westen verschillende religieuze feestdagen gevierd. Wat echter overal hetzelfde is, is dat de meeste Duitsers alleen naar de kerk gaan voor (a) bruiloften, (b) begrafenissen en (c) de jaarlijkse kerstmis, waar – volgens jarenlange traditie – de lokale basisschoolkinderen de geboorte van Jezus naspelen.

Verloren in dialect

‘Wacht’, hoor ik sommigen van jullie zeggen. ‘Je had het net over de vertaling van de Bijbel. Vormt die niet de oorsprong van het geschreven Duits?’ Inderdaad. De meeste Duitsers spreken Duits en zijn het eens over de spelling, in ieder geval tot de Duden (de officiële spellinggids van de Duitse taal) weer eens besluit de spelling aan te passen.

Uiteraard is niet iedereen die Duits spreekt per definitie Duits, maar voor het gemak laten we dat even buiten beschouwing. De Duitse taal is zeker iets dat Duitsers met elkaar gemeen hebben, mits we elkaar kunnen verstaan. ‘Mits jullie elkaar kunnen verstaan?’ Ja, je hebt het goed gehoord: welkom in de wereld van Duitse dialecten.

In het noorden lijkt het Duits verrassend veel op het Nederlands, maar hoe zuidelijker je komt, hoe lastiger het wordt om iemand überhaupt te verstaan. Mijn vrienden zeggen bijvoorbeeld dat ik ga sächseln zodra ik emotioneel word. Dat ze dan het Saksisch verwarren met mijn Thürings is ze vergeven, want zoals gezegd wordt Thüringen altijd over het hoofd gezien.

Gedeeld naziverleden

Tot nu toe zagen we dat de meeste Duitse dingen eigenlijk helemaal niet Duits zijn. Er is nauwelijks sprake van eenheid op het gebied van religie, politiek en taal, en zelfs over Duitse clichés lopen de meningen sterk uiteen. Blijft er dan niets over om de essentie van Duitsheid te typeren? Jawel, het is hoog tijd dat we the elephant in the room opvoeren: de moderne Duitse geschiedenis.

Je zou kunnen zeggen dat hun gedeelde geschiedenis hetgeen is wat mensen in een land echt met elkaar verbindt. In het geval van Duitsers omvat die gedeelde geschiedenis enkele van de afschuwelijkste daden sinds mensenheugenis. Laat me vooropstellen dat de meeste Duitsers dit gedeelte van hun historie zeer serieus nemen.

‘De daden van onze voorouders tijdens de Holocaust zijn niet bepalend voor de definitie van Duitsheid’

Tegelijkertijd kunnen een gedeeld naziverleden en de historische verantwoordelijkheid die daarmee gepaard gaat, evenmin de essentie van Duitsheid zijn. De Tweede Wereldoorlog is uiteraard een bepalend moment in de Duitse geschiedenis, maar de daden van voorouders tijdens de Holocaust zijn niet bepalend voor de definitie van Duitsheid. Als dat wel zo was, zouden we alle mensen moeten negeren van wie de nazi’s niet wilden dat je ze associeerde met Duits-zijn.

Dan zouden we de verhalen van Duitse Joden, Afrikaanse Duitsers en Duitsers van kleur negeren. Ook zouden we hiermee onrecht doen aan Duitsers met verstandelijke of fysieke beperkingen, homoseksuele, lesbische, biseksuele, non-binaire en transseksuele Duitsers, en aan socialistische en communistische Duitsers. Ofwel: een heleboel Duitsers uit het heden en verleden over wie enkele fascisten tachtig jaar geleden besloten dat ze buiten de definitie vielen van wat een Duitser zogenaamd is.

En dan zijn er ook nog talloze Duitsers wier familie jaren na het einde van de Tweede Wereldoorlog naar Duitsland is verhuisd. Zijn zij minder Duits omdat hun grootouders en overgrootouders geen deel uitmaakten van die beladen periode in de Duitse geschiedenis? Dat lijkt me niet.

Typisch Duits

Betekent dit dan dat dé Duitser niet bestaat? We zijn er immers nog steeds niet in geslaagd om Duitsheid, met al haar tegenstrijdigheden, eenduidig te definiëren. Tegelijkertijd heeft Duitsland iets waardoor het voelt als thuiskomen zodra ik de grens oversteek en naar huis rijd.

Misschien bestaat er toch zoiets als typisch Duits, een soort universele Duitse cultuur, een manier van Duitszijn die niet kan worden geduid via de standaardcriteria die gewoonlijk worden gebruikt om een cultuur te definiëren. Maar wat is dan dat universele gevoel van Duitsheid?

Om dat te begrijpen, moet je eens een bezoek brengen aan een van de vele overheidsgebouwen in Duitsland die sinds begin 2000 niet meer zijn gerenoveerd. Of probeer eens een afspraak te maken bij een Duits stadskantoor dat slechts twee uur open is, en dan alleen elke derde woensdag na volle maan.

‘De Duitse bureaucratie is echt uniek’

Je kunt ook contact opnemen met het Duitse CBR, de Duitse DUO of een ander willekeurig bestuursorgaan in dit immense land. Dan weet je hoe het voelt wanneer anno 2023 iemand met een stalen gezicht tegen je zegt dat je via de fax kunt communiceren met een Duitse overheidsinstelling.

Alleen wanneer je kennis hebt gemaakt met het monster dat Duitse bureaucratie heet en je jezelf op enig moment gaat afvragen of je in staat zou zijn tot moord, alleen dan heb je de essentie van Duitsheid ervaren. Ongeacht je religie, dialect, politieke overtuiging, seksuele geaardheid, huidskleur of de deelstaat waarin je bent geboren, de waanzin van de Duitse bureaucratie is zó Duits dat het – volgens mij – echt uniek is. En misschien is dat dan wel wat Duitsers uit het verleden, heden en waarschijnlijk de toekomst met elkaar verbindt.