De wereldwijde coronacrisis is uniek in de geschiedenis. En dus interessant voor wetenschappers. Hoe kijken Nijmeegse onderzoekers vanuit hun vakgebied naar de situatie? In deel 7 van deze serie Science & Corona reflecteert hoogleraar Narratieve Communicatie José Sanders op de heldenverhalen die ontstaan rond medewerkers in de zorg.

Tante Agaath zit in haar laatste levensfase. Ze is oud en gebrekkig, maar nog wel helder van geest. Bij de huisarts heeft ze aangegeven dat het voor haar niet meer hoeft. Ze is vastbesloten zélf te bepalen wanneer haar leven voltooid is: de punt zetten op een door haar verkozen moment. Tot die tijd is het uitstippelen van de uitvaart een belangrijk doel. Neef Gideon zal spreken, ze heeft hem al gevraagd. De muziek die wordt gedraaid is van Bach. En na de crematie komt er geen koffie en cake op tafel, maar wordt een borrel geschonken om haar leven te vieren.

Controleverlies

Nederland zit vol fictieve ‘tante Agaaths’ die zelf en bewust hun eigen levensverhaal willen vormgeven, tot de afsluiting aan toe. Ofwel: ze wensen tot het laatst de regie te behouden en het sterven onderdeel van het eigen ‘narratief’ te maken.

Maar dan doet het coronavirus zijn intrede. In een mum van tijd ontstaat overal ter wereld chaos en controleverlies. Covid-19 is uiterst onvoorspelbaar en dreigend. Ziekenhuizen stromen vol, Nederland komt ontredderd tot stilstand. Een plotselinge dood zonder enige vorm van keuze hangt als het zwaard van Damocles boven ieders hoofd.

‘Ineens ontbreekt het ons aan de mogelijkheid om zelf aan het roer van het eigen verhaal te staan’

‘Ineens ontbreekt het ons aan de mogelijkheid om zelf aan het roer van het eigen verhaal te staan’, vertelt hoogleraar Narratieve Communicatie José Sanders. Wat er dan gebeurt, vindt ze fascinerend. ‘Kenmerkend in zulke machteloze situaties is dat er een collectief verhaal ontstaat, waarin degenen die nog wél aan het roer staan en van wie we afhankelijk blijken, ineens een hoofdrol spelen.’

Storytelling

Sanders doet onderzoek naar de manier waarop mensen verhalen maken van ervaringen en die verhalen vervolgens inzetten om doelen te bereiken. Dat is een stokoud procedé – denk alleen al aan Bijbelverhalen en volkssprookjes – en door de opkomst van sociale media is storytelling alleen maar invloedrijker geworden: zo bouwen veel mensen op Facebook en Instagram zorgvuldig aan de story van hun eigen leven waarin zij zelf de hoofdrol spelen.

Wat Sanders op dit moment ziet gebeuren, is dat verhalen gaan verschuiven van het individu naar het collectief en dat ‘ons’ verhaal zich deze coronacrisis concentreert op de wetenschappers en vooral op de zorgverleners. ‘Aan hen zijn we overgeleverd, zij kunnen ons redden’, aldus Sanders. Dus hangen we spandoeken op bij ziekenhuizen en applaudisseren we op onze balkons. Of de mensen in de zorg er nu op zitten te wachten of niet, zij zijn voor het ogenblik de helden van het volk.

Na 9/11 waren de schijnwerpers gericht op de moedige brandweerlieden die als enige de smeulende Twin Towers mochten betreden om mensen te redden. ‘Zij vertelden toen het verhaal. Ook letterlijk, niemand anders kon het verhaal van binnenuit laten zien. Iets dergelijks zie je nu weer. De afdelingen waar coronapatiënten worden verpleegd, zijn hermetisch afgesloten. Kijk naar de serie Frontberichten elke avond op tv: dankzij de nieuwe media sturen zorgmedewerkers zelf de beelden van het front de wereld in. Zij zijn letterlijk en figuurlijk onze verhalenvertellers. En hun verhalen zijn nu een belangrijk houvast om het ongrijpbare bevattelijk te maken.’

Journalisten

De publieke media spelen uiteraard een grote rol in dit proces. Journalisten máken helden; ook zij zoeken naar het menselijke verhaal en dragen zo bij aan het heldennarratief van de zorgverleners. ‘Het zijn hoogtijdagen voor de journalistiek’, zegt Sanders. ‘Lezers kijken de krant zo ongeveer uit de brievenbus en veel mensen gaan opeens weer zitten voor het Journaal. Help ons duiden!’

Daarmee hebben deze media een grote verantwoordelijkheid, stelt de hoogleraar. Want behalve de heldenverhalen, verschijnen slachtofferverhalen: over de zeldzame baby die tóch corona kreeg, over de kerngezonde jongeman die tegen alle verwachting in doodging aan de ziekte.

‘Het is logisch dat journalisten zoeken naar verhalen die impact hebben. Vooral ook uitzonderingen krijgen aandacht in het nieuws. Maar voor veel lezers geldt: N=1. Dit zijn artikelen die ze zullen onthouden. Cijfers en statistieken kun je niet voelen, maar dit soort echte verhalen wel. Uitzonderingen kunnen veel angst genereren en media moeten zich goed realiseren dat dat óók een effect is van zo’n stuk.’

Nieuwe werkelijkheid

Terug naar de heldenverhalen. Welke functie hebben die? Volgens José Sanders zijn ze méér dan een manier om grip te krijgen op de nieuwe werkelijkheid en op het idee dat we ons levenseinde niet meer in de hand hebben. Ze passen in een betekenisvol verband. ‘Dat wil zeggen een verhaal waarin iedereen een zinvolle rol heeft, zelfs degenen die thuis zitten en op de media zijn aangewezen. Zij  kunnen niet veel méér doen dan deze opofferingsgezindheid bewonderen en aanmoedigen.’

‘Laten we zoeken naar remedies, niet naar een bewuste bedoeling achter dit noodlottige drama’

De publieke energie kan zo volgens Sanders toch, vanaf een veilige afstand, worden gemobiliseerd. Maar er komt een moment dat mensen hun pijn en machteloosheid overwinnen en de strijd willen aangaan met het virus (bij 9/11 betrof het de ‘war on terror’). Op die manier kan een heldenverhaal naadloos overgaan in een strijdverhaal, legt ze uit.

‘Dergelijke verhaalmetaforen zijn begrijpelijk en nuttig, maar ze zijn niet vrijblijvend: ze kunnen effecten oproepen die grote consequenties hebben, zoals de opschorting van individuele vrijheden in de strijd. In sommige autoritaire regimes, denk aan Hongarije, zie je dat al gebeuren. En er is in verschillende opiniebijdragen in de kranten de laatste dagen terecht voor gewaarschuwd.’

Kwetsend

Zo heeft tante Agaath, die haar zorgvuldig geregisseerde afscheid op losse schroeven ziet staan en nu als de dood is voor corona, haar eigen rol in het nieuwe collectieve verhaal dat ons op de been houdt en zin geeft. Maar Sanders wil ervoor waken het verhaal té zinvol te maken.

‘Drie weken geleden las ik al een artikel in de Volkskrant waarin gezegd werd: maak van deze coronacrisis geen verhaal als ‘de aarde wil ons waarschuwen’ of ‘we komen hier beter uit’. Daar is het inderdaad veel te vroeg voor. Laten we zoeken naar oorzaken en remedies, maar niet naar een bewuste bedoeling achter dit noodlottige drama. We weten nog helemaal niet hoe groot de schade wordt voor de volksgezondheid, de economie, de democratie in vele landen en de wereldorde. Zeggen dat deze crisis een hoger doel dient, is kwetsend voor al die mensen die er hier en wereldwijd het directe slachtoffer van worden.’