We zijn er trots op, in Nijmegen: het grootste opvangcentrum voor asielzoekers in onze achtertuin riep nauwelijks protest op en leidde tot rijen vrijwilligers. Na acht maanden Heumensoord maakt Vox de balans op. Hoe bijzonder zijn wij? ‘Het is bijzonder, maar vooraf had ik de houding van Nijmegenaren kunnen voorspellen.’

Spreek een van de vele vrijwilligers die sinds oktober de handen uit de mouwen staken voor asielzoekers in Heumensoord en de blijdschap is niet ver weg. Blij dat we dit mochten doen, mooi dat Nijmegen zich van zijn beste kant heeft laten zien. Vlak voor zijn vertrek in Nijmegen bekende Mohammed – asielzoeker uit Syrië – in de Volkskrant verliefd te zijn geworden op de stad. En de liefde is wederijds: burgemeester Hubert Bruls nam persoonlijk afscheid van Mohammed. Begin mei  vertrekt de laatste asielzoeker, op hoogtijdagen telde het tentenkamp ten zuiden van de campus drieduizend mensen, de grootste opvanglocatie in het land.

Rens Kroeze zag namens Radboud in’to Languages – het talencentrum van de universiteit – de afgelopen maanden 450 vrijwilligers voorbijkomen die vluchtelingen de Nederlandse taal wilden bijbrengen. De voorbereidende workshops liepen storm, zegt hij, net als de fondsenwerving ‘Doneer een lesboek’, die binnen luttele weken 50.000 euro binnenharkte voor de aanschaf van tweeduizend lesboeken. Het talencentrum gaat na Heumensoord door met crowdfunding, nu voor lesmateriaal voor basisschoolleerlingen. Nog wat cijfers: de Nijmeegse vrijwilligerskoepel Stip verzamelde in de afgelopen maanden 1800 initiatieven van burgers en verenigingen, van sportactiviteiten tot kinderspelen, en zó veel burgers wilden helpen dat niet iedereen kon meedoen. De Facebookpagina Welcome to Nijmegen noteert ruim achtduizend likes, Humans of Heumensoord staat op 12.500. Ook de Radboud Universiteit zat niet stil: tientallen medewerkers en studenten waren actief in de keuken of bibliotheek of met sportactiviteiten, genoemde taaltrainingen of colleges voor asielzoekers vanuit de rechtenfaculteit.

Daarbij vallen de protesten in het niet. Het meeste rumoer veroorzaakten asielzoekers zelf, onder meer met een protestmars naar de campus, over gebrek aan privacy en onduidelijkheid over procedures. Het tegenprotest in september (‘onze ouderen en daklozen eerst’) werd afgeblazen vanwege gebrek aan boze burgers. Daarna bleef het aan die kant stil.

Lofzang op Nijmegen
Hoe bijzonder is dit? Wat maakt dat burgers vluchtelingen verwelkomen of juist de vuist heffen om ze te weren? De vrijwilligers zelf moeten er een gooi naar doen. ‘Het stemgedrag verklaart alles’, zegt Rens Kroeze: ‘linkse stad’ Nijmegen zet de poorten gemakkelijker open. Hans Bots, emeritus hoogleraar bij de letterenfaculteit en redacteur van een afscheidskrant voor Heumensoord, wijt het aan slimme communicatie van de gemeente. ‘De omwonenden, met name in Brakkenstein, zijn tijdig en goed bij de komst van de asielzoekers betrokken.’

Jos Wienen, namens de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) belast met het asielbeleid, denkt dat Nijmegen geluk had met de timing: de opening in september viel samen met een grote betrokkenheid in de samenleving, een gevoel van ‘er voltrekt zich een groot drama en we moeten iets doen’. In de maanden erna, als de stroom vluchtelingen almaar aanhoudt, slaat de stemming om, analyseert hij. ‘Was Heumensoord later geopend, dan waren de discussies heftiger geweest.’ Ook de ligging – ver weg van de bewoners – én de wetenschap ‘dat het maar tijdelijk is’, droegen volgens Wienen bij aan de positieve houding.

Niettemin is de VNG lovend over de ‘soepele besluitvorming en grote burgerbetrokkenheid’, zeker gezien de grootschaligheid van de locatie en de aanhoudende klachten van de asielzoekers. ‘Chapeau voor Nijmegen.’
Pepijn Boekhorst, fractievoorzitter voor GroenLinks in de Nijmeegse gemeenteraad, noemt als Nijmeegse succesfactoren de vele vrijwilligers naast het brede politieke draagvlak. ‘We hebben als gemeenteraad binnen een week vrijwel unaniem het besluit genomen om Heumensoord te starten.’ Ook burgemeester Bruls verdient volgens hem lof. ‘Hij is op het juiste moment voor de troepen gaan staan en heeft gezegd: ‘Dit gaan we zo doen’. Zo’n heldere politieke lijn helpt mee.’

Ook roemt Boekhorst Nijmegen als unieke ‘sociale stad’. ‘Inwoners zijn bereid anderen te helpen en begrijpen de keuze van de gemeente. Als er één gemeente is die dit kan doen, is het Nijmegen.’ Mede-raadslid Grete Visser (D66) wijst op ‘de gewoonte van de stad om grote groepen mensen te ontvangen’, denk aan de Vierdaagse en de jaarlijkse stroom nieuwe studenten. ‘We zijn gewend aan wisselende groepen mensen en waarderen dat het onze stad laat bruisen.’

Bortsklopperij
Is het terecht, deze borstklopperij? Stoelt de lofzang op de stad op wetenschappelijke inzichten? Een socioloog die deze vraag kan beantwoorden is Marcel Lubbers. Hij deed onderzoek naar integratie van migranten en het stemgedrag van PVV’ers. Dat Heumensoord in Nijmegen goed is geland, noemt hij even bijzonder als voorspelbaar. Drie factoren doen ertoe: omvang van de gemeente, stemgedrag én opleidingsniveau. Hoe groter, linkser en hoger opgeleid de stad, hoe ontvankelijker de bevolking, vat Lubbers samen. ‘Mensen die D66, GroenLinks en PvdA stemmen, zijn vaker voor een ruimhartig asielbeleid.’

Maar daarin is Nijmegen niet uniek. ‘Was Heumensoord opgetrokken in Wageningen, Utrecht of Groningen, dan was waarschijnlijk hetzelfde gebeurd.’ Radboud-socioloog Jochem Tolsma, gespecialiseerd in de invloed van woonbuurten op sociale samenhang, is niet verrast door de inzet van al die Nijmegenaren voor Heumensoord. We zijn geneigd te denken dat de argwaan in Nederland toeneemt en dat Nijmegen uitblinkt met zijn goede werken, maar dit druist in tegen de feiten: ‘Nederland was en is een land met heel veel onderling vertrouwen en een enorm leger aan vrijwilligers.’ Bij Vluchtelingenwerk Nederland en andere clubs kunnen ze vanwege het overschot hoge eisen stellen, weet Tolsma. Dat geldt dus in heel Nederland, zij het dat vrijwilligerslegers in steden met meer hoogopgeleiden nóg groter zijn. ‘Zo’n positieve vibe richting migranten mag je in Nijmegen dus verwachten, maar voor steden als Groningen of Utrecht geldt hetzelfde.’

Veel gezinnen
Is er in Nijmegen dan niks bijzonders aan de hand? Jawel, zeggen Marcel Lubbers en Jochem Tolsma, maar het bijzondere doet zich voor op Heumensoord. Tolsma wijst op de bewonerssamenstelling aldaar, die – waarschijnlijk niet zonder opzet – steeds wordt omschreven als een ‘hoog opgeleide, Engelssprekende Syrische populatie’. ‘De weerstand groeit makkelijker jegens groepen die anders zijn dan ‘wij’’, zegt Tolsma. Een kloof in etniciteit, leeftijd, religie, kleur of opleiding helpt niet mee. ‘De Syriërs op Heumensoord staan relatief dichtbij ons, en bovendien huisvest Heumensoord vrij veel gezinnen.’ Vergelijk het met de veel kleinere opvanglocatie in Nijmegen Lent, waar honderd laagopgeleide Eritreeërs zijn gehuisvest, allemaal alleenstaande mannen. ‘Daar was meer weerstand van buurtgenoten.’

Marcel Lubbers noemt ook de locatie van belang: Heumensoord staat vlakbij wijken met het ‘gewenste’ profiel. ‘Was het opvangcentrum opgetrokken bij het Willemskwartier of Dukenburg, dan was het ook in Nijmegen waarschijnlijk een ander verhaal geweest. In die wijken wonen gemiddeld meer PVV-stemmers.’ In Enschede koos de gemeente voor noodopvang in nabijheid van dergelijke wijken, en liep de relatie met omwonenden dan ook minder soepel, illustreert de hoogleraar.

De afgelegenheid van Heumensoord, anderhalve kilometer verwijderd van de stadsgrens, vermindert volgens Tolsma de kans op samenscholing van relatief onbekende vreemdelingen in de buurt, hetgeen het beeld in de stad positief beïnvloedt. ‘Als vluchtelingen niet zo zichtbaar opereren in de stad, voelen mensen zich minder snel bedreigd.’

Beeldvorming
In de beeldvorming over de asielzoekerscentra spelen de media volgens Marcel Lubbers een niet te onderschatten rol. Hoe die relatie precies werkt, is niet zijn expertise, wel is voor hem duidelijk dat de boze burgers onevenredig veel aandacht krijgen. ‘Ik heb afgelopen maanden talloze journalisten te woord gestaan en benadrukt dat ze ook positieve voorbeelden zoals Nijmegen moesten benoemen, maar dat gebeurde niet of slechts mondjesmaat.’ Nijmegen denkt dat het bijzonder is, omdat andere positieve voorbeelden onder de radar blijven. ‘In een aantal andere steden is de opvang ook prima verlopen, maar dat weten wij niet.’

Tolsma ziet nóg een vertekening in de media, eentje die gunstig uitpakt voor het beeld van Nijmegen: de groeiende weerstand in Nederland tegen vluchtelingen – die zich óók voordoet in Nijmegen – blijft onderbelicht. ‘Oké, hier zijn geen protesten geweest onder omwonenden, maar het al dan niet uitbreken van rellen zegt niks over de grootte van de weerstand.’ Tolsma, die onderzoek doet naar stemgedrag, ziet de steun voor de PVV groeien: in de loop van 2015 steeg in Nederland het percentage kiesgerechtigden met een PVV-voorkeur van 17,5 naar 25.

Is Nijmegen een enclave van ruimdenkendheid? Kijkend naar het aandeel PVV-stemmers wél: dat is in deze stad – maar hier niet alleen – veel lager. Maar ook hier stijgt het percentage inwoners dat bij de volgende verkiezingen PVV zegt te zullen stemmen, van 16,5 naar 19,5. Een asielzoekerscentrum in de buurt speelt daarbij geen rol. ‘De toename van de negatieve houding is niet locatiegebonden’, zegt Tolsma. ‘Die doet zich overal in Nederland voor, ook onder de hoger opgeleiden.’

Slimmere spreiding
Als de lieve rust rondom asielcentra zo goed voorspelbaar is, waarom dan de locaties niet slimmer verspreid, met alle locaties in de buurt van hoogopgeleid, links en stedelijk Nederland? Dat klinkt logisch, zegt hoogleraar Sociologie Marcel Lubbers, maar is toch onwenselijk. Voor megalocaties als Heumensoord maakt Lubbers een uitzondering – zoiets kan het beste in een stad als Nijmegen – maar punt is: de hoogleraar verkiest opvang in kleine locaties. Beter voor de integratie, legt hij uit, en bovendien is het beter die inburgering te spreiden in alle lagen van de bevolking.

Lubbers verklaart dat het verzet van omwonenden na enige tijd afkalft. ‘Hoe langer een asielzoekerscentrum er is, hoe minder weerstand in de buurt, totdat zelfs aanvankelijke tegenstanders zeggen: ‘Jammer dat het weer weggaat’. De ontmoetingen kunnen een basis zijn voor meer onderling begrip, en de mogelijkheden daartoe moeten daarom overal een kans krijgen.’ Lubbers veronderstelt dat asielcentra zelfs temperend werken op het stemgedrag: aanvankelijke PVV-stemmers kunnen na verloop van tijd anders gaan stemmen. Hij heeft een onderzoeksvoorstel in de maak om dit precies uit te zoeken.

Nu Heumensoord de tenten weer inpakt, kan de vibe van vrijwillige inzet mogelijk overslaan naar andere doelen. D66-raadslid Grete Visser wijst erop dat sociaal Nijmegen wel erg in de ban is geweest van Heumensoord. In het dagelijks leven is zij manager bij woonzorgcentrum Boszicht, waar ze afgelopen maanden van bewoners en familieleden ook kritiek kon optekenen. ‘We hebben hier op Boszicht een stuk minder vrijwilligers dan op Heumensoord, werd er gemopperd. Die onderstroom van verontwaardigde geluiden is óók Nijmegen.’ / Paul van den Broek, Martine Zuidweg.