Via welke onbewuste processen komen mensen tot grootse prestaties? Over die vraag gaat ‘Inspiratie’, het nieuwe populairwetenschappelijke boek van hoogleraar Psychologie Ap Dijksterhuis. ‘Zonder inspiratie zouden we misschien nog in het oerwoud leven.’

Het overkwam Ap Dijksterhuis op een wetenschappelijk congres. Tijdens een praatje van een collega kreeg hij uit het niets een inval voor zijn onderzoeksagenda van de volgende drie jaar. Nadat hij zich een paar uur had teruggetrokken op zijn hotelkamer, stond het plan op papier.

Kunstenaars zullen het procedé herkennen, bijvoorbeeld wanneer ze in de bus of in bad zitten, of wanneer ze ’s nachts niet kunnen slapen omdat hun hoofd maar blijft malen. Op die momenten ontstaat wel vaker een idee voor een nieuw boek, schilderij of beeldhouwwerk.

Over deze processen, die in het menselijke brein ontstaan en tot grootse prestaties leiden, gaat Inspiratie, het negende boek alweer van Ap Dijksterhuis, dat vandaag verschijnt bij Uitgeverij Prometheus. ‘Inspiratie staat voor je onbewuste processen, je diepere verlangens en motieven die je op een liefdevolle maar heel dwingende manier vertellen wat je moet doen‘, zegt hij in een vergaderzaal op de campus van de Radboud Universiteit.

Roeping

Voor de totstandkoming van Inspiratie las Dijksterhuis zo’n 150 wetenschappelijke artikelen en 200 biografieën, over grootheden als Isaac Newton, Mahatma Ghandi en Wolfgang Amadeus Mozart. Om dichter bij de kern van inspiratie te komen interviewde hij onder andere auteur Ilja Leonard Pfeijffer, zwemmer Pieter van den Hoogeband, atlete Lieke Klaver en Emile van der Staak, de chef-kok van het Nijmeegse tweesterrenrestaurant De Nieuwe Winkel.

Dijksterhuis, die in het verleden zelf wetenschappelijk onderzoek deed naar de onbewuste processen, onderscheidt in zijn boek drie soorten inspiratie. ‘De eerste is je roeping vinden, je evocatie. Hoe ontdek je nou wat je moet doen in het leven? Soms gebeurt dat in één klap, soms gaat dat meer in stapjes, sommige mensen weten dat nooit.’

Een tweede vorm is de hierboven beschreven inval, een derde de inspiratie die naar boven komt tijdens het onderzoek, schrijven of schilderen. Dijksterhuis: ‘Daarbij komt een stroom van onbewuste vragen op gang.’

Volstaat inspiratie om tot grootse prestaties te komen?

‘Alle doorbraken in kunst en wetenschap zijn minimaal deels het gevolg van mensen die geïnspireerd waren. Ik denk dus dat we de vraag moeten omdraaien: zouden we zonder inspiratie tot grootse prestaties kunnen komen? Zonder inspiratie zouden we misschien nog altijd als apen in het oerwoud leven.’

Je hoort wel eens dat een roman schrijven of een liedje componeren beter lukt onder invloed van alcohol of drugs.

‘Dat dacht ik vroeger ook: dat inspiratie is voorbehouden aan sommige mensen, dat ze er vooral op moesten wachten en dat drank of andere drugs daarbij konden helpen. Nu denk ik: nee, het is voorbehouden aan ons allemaal, maar je moet er heel hard voor werken.’

‘Inspiratie is transpiratie’, schrijf je in het boek.

‘Mensen die geen creatief vak uitoefenen, wensen me wel eens veel inspiratie toe als ik vertel dat ik aan een boek werk. Wie zelf iets creatiefs doet, heeft vaak een hekel aan die term. Volgens mij is voor beide ideeën iets te zeggen. Inspiratie is een beloning voor het harde werken, de discipline en de concentratie die eraan voorafgaat.’

Hoe kan je de kans op een eurekamoment maximaliseren?

‘Door iets heel graag te willen. Als je een bepaald wetenschappelijk probleem wil oplossen dan moet je er zo vaak mogelijk aan denken, er continu over lezen, met andere mensen over praten en je er helemaal in verdrinken.’

‘Je kunt inspiratie nooit zomaar afdwingen’

‘Je moet je brein opschudden, door je over dingen te verwonderen en een open houding aan te nemen, bijvoorbeeld door naar het theater of op reis te gaan. En je hebt incubatietijd nodig: je moet het brein laten werken. Je kunt het nooit zomaar afdwingen. Vroeger zeiden ze dat je dergelijke momenten vaak in bed, bus of bad beleeft. Vaak ’s morgens, als je nog half slaapt, of tijdens het wandelen. Het onderbewuste kan dan aanleveren wat het aan wil leveren.’

Hoe valt dat te verklaren?

‘Je onbewuste denkt na over de dingen die jij heel belangrijk vindt, ook al ben je bewust andere dingen aan het doen. Op het moment dat jij met een boekproject bezig bent, dan heb je daar ideeën over, en dan beïnvloeden die je boek. Het begint met motivatie, dat vindt je onbewuste leuk. Dan ga je op onderzoek uit en dat creëert allerlei indrukken. Op een gegeven moment doe je zoveel indrukken op dat de ideeën vanzelf komen.’

Werkt inspiratie in de wetenschap anders dan in de kunst?

‘Er zijn meer overeenkomsten dan verschillen. De roeping of evocatie gebeurt in de meeste domeinen op een gelijkaardige manier: je wordt, soms op betrekkelijk jonge leeftijd, getrokken naar de wetenschap, de kunst of de gastronomie. Soms lijkt het alsof niet jij de vraag uitkiest, maar alsof de vraag jou uitkiest.’

‘Soms lijkt het alsof niet jij de vraag uitkiest, maar alsof de vraag jou uitkiest’

‘Ook het krijgen van een inval is vergelijkbaar. Neem JK Rowling die in de trein tussen Manchester en Londen plots een heel plot met personages voor zich ziet, genoeg om de volgende vijftien jaar aan Harry Potter te werken. Bij een wetenschapper die in één klap een onderzoeksagenda verzint om te kijken of zijn ideeën kloppen werkt het net zo. Als je diep nadenkt over hoe iets zit, dan doe je dat met een liefde voor het onderwerp waarmee je bezig bent. Hoe meer liefde je kunt opbrengen, hoe groter de kans op inspiratie.’

Heb je dit boek geschreven met een bepaald doelpubliek voor ogen?

‘Niet echt. Ik wilde over inspiratie schrijven, omdat ik het gevoel had dat ik eindelijk snapte hoe het werkt. Ik hoop dat mensen die zelf niet zoveel doen met creativiteit het fijn vinden om te lezen en het inspirerend vinden en dat het voor mensen die dat wel doen een feest van herkenning is.’

Zou je Inspiratie ook kunnen lezen als een zelfhulpboek?

‘Die vraag kreeg ik al vaker. Eerst schrik je van die term als serieuze wetenschapper. Maar ik snap wel waar de vraag vandaan komt. Ik beschrijf wat je allemaal kunt doen om de kans op inspiratie te vergroten, zonder dat je als lezer een lijstje moet afvinken. Als ik daarbij per ongeluk het ultieme zelfhulpboek heb geschreven, dan is dat alleen maar mooi meegenomen.’ (lacht)

Inspiratie van Ap Dijksterhuis verscheen bij Prometheus, telt 360 pagina’s en kost 25 euro.