Waarom vinden Nederlanders nazigrappen anno 2023 nog steeds leuk, maar kunnen Duitsers er niet om lachen? En is het oké om Hitler op de hak te nemen?

Zet een Duitser in een groep jolige Nederlanders en de kans is groot dat binnen afzienbare tijd iemand hem vraagt: wanneer krijg ik mijn fiets terug? Hilariteit alom. De oorlog mag dan al bijna tachtig jaar voorbij zijn, nazigrappen zijn nog altijd aan de orde van de dag.

Een kleine steekproef op de redactie van Vox – twee jonge Duitse collega’s – leert dat Duitsers de fietsmop geen dijenkletser vinden. Ook de van oorsprong Duitse cultuurkundige Yvonne Delhey kan er niet echt om lachen. Ze zat eens in een saunacentrum met een vriendin, ze spraken Duits, toen een wildvreemde Nederlander die grap door de ruimte riep. Wie het was, kon ze in het stoombad niet zien.

Delhey woont en werkt al dertig jaar in Nederland. Die ervaring heeft haar geleerd dat nazihumor er nu eenmaal bij hoort hier. In Duitsland zul je zulke moppen nooit horen.

Verantwoordelijkheid

‘De eerste keer dat iemand me een nazigrap vertelde, was ik in shock’, zegt een van de Duitse collega’s op de Vox-redactie. ‘Pas toen ik langer in Nederland woonde, begreep ik dat het normaal is.’

Vanwaar die schrik? ‘Omdat wij in Duitsland op de middelbare school alleen al drie keer naar een concentratiekamp gaan’, vertelt de Vox-collega. ‘Ons wordt van kinds af aan ingeprent wat de Duitsers hebben aangericht in de oorlog, en dat wij er verantwoordelijk voor zijn dat zoiets nooit meer gebeurt.’

Geinen over het leed van de slachtoffers past daar niet bij. De Duitsers, ook de jonge generaties, leven nu eenmaal met een groot schuldbewustzijn. Delhey: ‘Hoever je met humor kunt gaan, is direct gerelateerd aan het collectieve geheugen van de samenleving. Het heeft te maken met de visie van een maatschappij op zichzelf.’

Waar het de Tweede Wereldoorlog betreft, ziet het Duitse volk zich nog steeds als the bad guy. Ook Delhey leerde dat vroeger al op school. ‘Als je als Duitser door het leven gaat, draag je dat verleden met je mee. En het wordt versterkt door de manier waarop andere mensen op je reageren. Duits-zijn associëren anderen niet in eerste instantie met iets positiefs.’

Gasfles

Een grap maken over de oorlog gaat dus, als je aan de ‘daderkant’ van een beladen geschiedenis staat, al snel te ver. De tweede Vox-collega van Duitse komaf vertelt hoe Nederlandse vrienden hem nog weleens een geintje naar het hoofd slingeren als op een camping of festivalterrein een gasfles tevoorschijn komt (‘daar weet jij als Duitser wel raad mee’). Zou hij zelf nooit durven.

Humoronderzoeker Ivo Nieuwenhuis, die net als Delhey aan de Nijmeegse letterenfaculteit werkt, noemt dat de “hypercorrectheid van de Duitsers”. Ze zullen over het algemeen geen dingen zeggen die verkeerd opgevat kunnen worden, waar Nederlanders het juist leuk vinden om te shockeren. Neem cabaretier Theo Maassen, die in een van zijn shows grappen maakte over de Holocaust en de lachers op zijn hand kreeg toen hij vertelde dat hij eigenlijk een T-shirt had willen aantrekken met de tekst ‘My grandparents went to Auschwitz and all I got was this lousy T-shirt’.

‘Er bestaat in Nederland een sterke traditie van botte grappen die op het randje zijn’

Nieuwenhuis verdiept zich met name in Nederlandse humor. ‘Er bestaat in Nederland een sterke traditie van botte grappen die op het randje zijn’, zegt hij. Grappen waarvan de toehoorders denken: oh oh, ha ha, kan dat wel, wat je daar zegt? Provocerende humor werd de norm vanaf de jaren zestig, aangevoerd door cabaretiers als Freek de Jonge en een omroep als de VPRO. Waar Nederlanders tot die tijd keurig en kerkelijk waren, moesten alle heilige huisjes om. Schoppen tegen het koningshuis en religie was nieuw en leuk.

Elk land heeft z’n eigen humor, dus het kan ook zijn dat de oosterburen de botte Nederlandse grappen gewoon niet lollig vinden, of ze nu over de oorlog gaan of niet. Of hebben Duitsers helemaal geen humor? Dat vooroordeel leeft natuurlijk ook aan deze kant van de grens. Opel speelde daar recentelijk nog op in met een tv-reclame. We zien een vrouw die zegt dat de autoverkoper wel een grap zal maken als hij de prijs van de nieuwe Opel Karl noemt. De verkoper, met vet Duits accent: “Duitsers maken geen grappen.”

Adolf Hitler

Yvonne Delhey denkt dat Duitsers heus wel humor hebben. ‘Maar daar heb ik geen onderzoek naar gedaan.’ Waar ze wel onderzoek naar deed, was hoe humor kan helpen om beladen onderwerpen bespreekbaar te maken in het publieke debat. In het bijzonder bracht ze Hitlerparodieën in kaart. ‘In de jaren negentig verscheen van de Duitse striptekenaar Walter Moers het boek Adolf, die Nazisau’, vertelt ze. ‘Hitler heeft in dit boek het formaat van een kabouter en wordt neergezet als een compleet idiote figuur, die onder meer seks heeft met een transgender prostituee, genaamd Hermine Göring.’ In een Amerikaanse comic-serie uit 2013, getiteld Hipster Hitler, draagt Hitler skinny jeans en worden zowel het Derde Rijk als hipsters op de hak genomen.

Maar het beroemdste voorbeeld van lachen om Hitler is natuurlijk de film Er ist wieder da, die in 2015 een enorme kaskraker was. Er ging een boek aan vooraf over de Führer die in 2011 ontwaakt op een grasveld in Berlijn, door niemand serieus wordt genomen en uiteindelijk een tv-ster wordt. Delhey: ‘Dat boek stond in Duitsland weken in de bestsellerlijsten, maar recensenten deden er vrijwel niets mee. Heel maf vond ik dat.’ Terwijl in de Volkskrant al een paginagroot artikel stond toen het boek nog niet eens in een Nederlandse vertaling verschenen was.

Onder Duitse critici leefde onder meer de angst dat de authentieke nazipropaganda die de auteur had gebruikt, nog altijd sluimerende sentimenten kon aanwakkeren.

Delhey gebruikt het boek in een cursus die ze geeft aan studenten. Ze liet hen er al eens uit voorlezen. Omdat Er ist wieder da in de ik-persoon is geschreven, voelt het direct ongemakkelijk om de denkbeelden van een gewelddadige dictator die miljoenen mensen de dood in heeft gejaagd, hardop uit te spreken. En juist dan ontstaat een gesprek, heeft Delhey ervaren.

Naarmate de tijd verstrijkt, zal het collectieve geheugen van een volk er anders uit gaan zien. Onlangs kwam Delhey in een winkel een badeendje van Napoleon tegen. Weinig mensen zullen aanstoot nemen aan deze lollige verbeelding van een moordenaar die ruim drie miljoen doden op zijn geweten heeft. Hij is al tweehonderd jaar dood, er zijn geen mensen meer die een persoonlijke herinnering aan hem en zijn terreur hebben. Terwijl er nog steeds Holocaust-overlevenden zijn die hun verhaal vertellen en SS’ers die een straf uitzitten vanwege hun oorlogsmisdaden, dus Hitler ligt veel gevoeliger.

Hardwerkend volk

De afgelopen tachtig jaar is de term nazi wereldwijd al wel van betekenis veranderd. ‘Poetin en Trump worden ook uitgemaakt voor nazi’, zegt Delhey. ‘Het is een algemeen scheldwoord geworden.’ Of neem de afzwaaiende premier van Nieuw-Zeeland, Jacinda Ardern. Zij stelde vaccinaties tegen Covid verplicht en werd daarna door antivaxers op posters afgebeeld met een Hitler-snorretje.

Oud-bondskanselier Angela Merkel viel die eer al eens te beurt in Turkse media nadat president Recep Erdoğan haar had beticht van ‘nazistische praktijken’. En de term ‘taalnazi’ is in Nederland anno 2023 redelijk ingeburgerd en staat voor een persoon die op maniakale wijze taalfouten omcirkelt in teksten van anderen.

De twee steekproef-Duitsers op de Vox-redactie zijn inmiddels gewend mee te lachen als ze een fietsgrap om de oren krijgen. ‘Ik begrijp nu dat het niet persoonlijk bedoeld is’, zegt een van hen.

Rest de vraag waarom Nederlanders het geestig vinden om naar die oorlog te blijven verwijzen, zelfs tachtig jaar na dato. Volgens Delhey heeft dat te maken met het zelfbeeld van een hardwerkend volk dat sober en streng in de leer is. ‘Nederlanders leren anderen graag een lesje. Met die grapjes willen ze toch laten zien dat hun niets te verwijten valt, maar de Duitsers wel.’