Vrouwen die na verkrachting een kind krijgen zijn nog steeds een taboe-onderwerp in Nederland. Dat schrijft bijzonder hoogleraar Elisa van Ee in ‘Mag ik bij jou?’, een populairwetenschappelijk boek over de steun van de omgeving aan mensen die een traumatische ervaring hebben gehad. ‘Partners, vrienden en familieleden kunnen helpen om het herstel te bevorderen.’

De gemeenschap kan enorme steun bieden aan mensen die te maken kregen met een trauma. Dat stelde Elisa van Ee vast, nadat ze onderzoek had gedaan in de Centraal-Afrikaanse Republiek. Voor het Internationaal Strafhof interviewde de bijzonder hoogleraar acht vrouwen die slachtoffer waren van seksueel geweld, gepleegd door rebellen na de coup in 2001. Bedoeling van de interviews: nagaan of de vrouwen konden getuigen in een strafzaak zonder dat dit hen verdere schade zou berokkenen.

Het trof Van Ee dat de vrouwen, ondanks hun klachten en het gebrek aan psychologische hulp, zoveel steun kregen van familie, vrienden en buren, vertelt ze bij een cappuccino in Grand Café de Iris. ‘Dat maakte een grote indruk op me, omdat ik in Nederland vaak asielzoekers en vluchtelingen met een trauma behandel. Dat ze niet meer in hun eigen gemeenschap zijn, heeft een grote impact op hen. In onze samenleving is dat gemeenschapsgevoel bovendien sterk afgenomen. Maar als je last hebt van trauma, dan heb je het net nodig dat zo’n gemeenschap zich bekommert om jou.’

Precies daarom schreef Van Ee Mag ik bij jou?, een populairwetenschappelijk boek over de steun van de omgeving aan mensen die een traumatische ervaring hebben meegemaakt. Van Ee, die ooit begon als fulltime traumapsycholoog, is bijzonder hoogleraar Psychotraumatologie aan de Radboud Universiteit. De voorbeelden in het boek komen uit haar eigen praktijk, maar zijn zo aangepast dat ze niet herleidbaar zijn.

Gehechtheid

Twee elementen bepalen in belangrijke mate of iemand na een ingrijpende gebeurtenis traumatische klachten ontwikkelt, vertelt Van Ee. Een daarvan is dissociatie. Als iemand vervreemdt van zichzelf of van de omgeving tijdens een beladen gebeurtenis, versterkt dat het trauma. Het andere is relationele steun: de reactie van de omgeving kan traumatische klachten doen toenemen of afnemen. ‘Je ziet best vaak dat sociale steun voor mensen met een trauma afneemt. Daar zit iets heel triests in’, zegt Van Ee.

‘Zelf werk ik op een psychotraumacentrum in de derde lijn, met patiënten die al veel vormen van behandeling hebben gehad maar nog steeds klachten hebben. Vaak zijn deze mensen erg eenzaam. Als psycholoog vind ik het interessant: de meeste traumabehandelingen die we ontwikkeld hebben en die effectief zijn, zijn heel individueel gericht.’

Zoals blootstellingstherapie of EMDR, waarbij patiënten aan een traumatische ervaring denken terwijl ze een afleidende taak uitvoeren?

‘Dat zijn de behandelingen die het meest worden ingezet. Maar ze nemen weinig mee van wat in de omgeving van de patiënt gebeurt. Terwijl we uit onderzoek weten dat de omgeving meer dan een steentje kan bijdragen.’

Hoe werkt dat precies?

‘Dat kan je begrijpen vanuit gehechtheid. Vanaf je geboorte leer je, in de eerste plaats via de band met je ouders, om emoties tot rust te brengen in een relatie die je als veilig ervaart. Van daaruit ga je de omgeving ontdekken en vervolgens de wereld. Je weet dat er een persoon is bij wie je terug kunt keren en die je kan helpen om tot rust te komen.’

‘Ook als je volwassen bent gebruik je nog steeds relaties om jezelf tot rust te brengen. Omdat bij trauma emoties zo extreem ontregeld zijn, worden die relaties belangrijk om je veilig te wanen. Bij veel trauma’s heeft iemand anders je iets aangedaan. Juist dan is het belangrijk dat relaties je kunnen helpen om weer veilig te zijn, om van je klachten af te komen.’

Tegelijk kunnen trauma’s ook een grote impact hebben op relaties.

‘Een aantal klachten die je hebt als je getraumatiseerd bent, kunnen vriendschappen of liefdesrelaties erg belasten. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat afstomping relaties erg onder druk kan zetten, omdat mensen met dergelijke klachten moeilijk met iemand anders contact kunnen hebben. De ander ervaart dan minder wederkerigheid in het contact, waardoor de relatie leeg gaat voelen en verandert. Bij geprikkeldheid zie je dat mensen boos worden, onrustig zijn en slecht slapen. Om rekening te houden met elkaar, gaan anderen dan op eieren lopen, wat heel uitputtend is.’

Verliezen mensen die een trauma hebben gehad vaak hun partner of vrienden?

‘Cijfers ken ik niet, maar in de klinische praktijk zie ik vaak dat relaties onder druk komen te staan, dat mensen scheiden of vrienden kwijtraken.’

Is het überhaupt mogelijk om te herstellen van een ernstig trauma, bijvoorbeeld na een verkrachting?

‘In gesprekken met patiënten vergelijk ik trauma’s vaak met een grote wond, waarvoor een litteken in de plaats komt. Dat kan gevoelig blijven, dus is het belangrijk om er goed voor te blijven zorgen. Maar er zijn ook mensen die ondanks veel hulp klachten blijven houden.’

Moeders die na verkrachting een kind krijgen, zijn nog steeds een taboe-onderwerp in Nederland, schrijf je. Waar merk je dat aan?

‘Naar dit onderwerp heb ik onderzoek gedaan. In Nederland hebben we best wel goede zorg rond het vroege moederschap en een goede geestelijke gezondheidszorg, maar vrouwen met deze problematiek worden vaak niet behandeld. Wanneer ze naar mij komen, zijn hun kinderen al een aantal jaren oud en is de problematiek geëscaleerd. Pas dan wordt de link gelegd tussen het moederschap en de problematiek die is ontstaan.’

‘Onder professionals hebben we onderzoek gedaan naar de vraag hoe dit kan. Daaruit bleek dat een grote groep professionals zich niet bewust is van deze problematiek. Een andere groep is dat wel, maar durft er patiënten niet naar te vragen omdat ze zich niet ervaren genoeg voelen om deze vrouwen te behandelen. Een derde groep voelt zich wel ervaren genoeg, en ze snijdt het onderwerp ook aan. Maar dat betekent dus dat veel professionals niet naar deze problematiek vragen.’

Omdat dit onvoldoende aan bod komt in de opleiding tot traumapsycholoog?

‘Dat zou kunnen, maar ook breder in de samenleving is het een taboe-onderwerp. Als ik over het onderwerp begin, krijg ik vaak te horen dat we in Nederland toch toegang hebben tot abortus. Dat is zo, maar dat betekent niet dat een vrouw daar altijd voor kiest. Soms zijn patiënten door hun trauma erg gedistantieerd van hun lijf en ontdekken ze pas erg laat dat ze zwanger zijn. Er kunnen allerlei redenen zijn waarom iemand toch een kind krijgt.’

‘Volgens schattingen wordt in Nederland 5 tot 7 procent van de vrouwen zwanger na seksueel geweld’

‘Volgens schattingen wordt in Nederland 5 tot 7 procent van de vrouwen zwanger na seksueel geweld, wat neerkomt op zo’n 25.000 tot 40.000 vrouwen. Dat is een grote groep, maar dat thema hoor je niet vaak terug in gesprekken of in de media. Je kunt je afvragen hoe het komt dat we daar nooit met elkaar over spreken. En als het niet bespreekbaar is, dan kan je ook geen steun van je omgeving krijgen.’

Wat kan je doen om dit taboe te doorbreken?

‘Momenteel probeer ik een internationale, kwalitatieve studie op te zetten naar vrouwen die zwanger werden na seksueel geweld. Om hun ervaring te horen, welke steun ze hierin hebben gekregen, hoe het voor hen is geweest en hoe ze tot bepaalde beslissingen komen. Het is een manier om deze vrouwen meer een stem te geven. Het is heel belangrijk dat de omgeving openstaat om steun te geven aan deze vrouwen. Ook in de hulpverlening kunnen we mensen beter trainen om deze vragen te stellen. Er wordt nu wel gevraagd of een zwangerschap gewenst of ongewenst is, maar wat betekent dat?’

In het boek schrijf je dat trauma’s ook positieve effecten kunnen hebben.

‘In de literatuur wordt dat post-traumatische groei genoemd. Herstellen van een trauma heeft wel even nodig, maar heel wat mensen zeggen dat ze er na een periode ook wel positieve gevolgen van ervaren. Dat ze gegroeid zijn in hun menszijn of dat ze relaties en het leven anders zijn gaan waarderen. Dat ze hun leven op een andere manier willen gaan inrichten. Om te begrijpen hoe dat precies werkt, is meer onderzoek nodig.’

Vanwaar de titel van het boek, Mag ik bij jou?

‘Die komt uit een liedje van Claudia de Breij. De menselijke kwetsbaarheid in dat nummer vind ik erg ontroerend. “Mag ik bij jou?” is een vraag die je enerzijds moet durven te stellen, maar er moet ook iemand zijn om hem te beantwoorden. Dat probeer ik in het boek ook bij elkaar te laten komen: hoe kun je jezelf begrijpen als je traumaklachten hebt en hoe kun je als omgeving die vragen beantwoorden?’

Mag ik bij jou? van Elisa van Ee verscheen bij Uitgeverij Prometheus, telt 200 pagina’s en kost 20,99 euro.