De Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen is bezig met een intensief cultuurveranderingsproces. Zo’n traject is een goed begin, zegt wangedragonderzoeker Marijke Naezer, maar zolang personen na overtredingen terug kunnen komen en transparantie uitblijft, heeft het weinig effect.

Een gedragscode, groepsgesprekken om ingewikkelde situaties te bespreken – via dit soort activiteiten gaat de Faculteit de Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen (FTR) proberen de werkcultuur te verbeteren. Een cultuurtraject heet het, ingesteld na een reeks onderzoeken naar sociale onveiligheid op de faculteit.

Uiteindelijk moet het traject zorgen voor een veilige werkcultuur, waarbij mensen elkaar gemakkelijker durven aanspreken als ze ongewenst gedrag signaleren. Maar hoe groot is de kans van slagen?

Ongewenst gedrag

Op zichzelf is zo’n intensieve aanpak een heel goed begin om meer sociale veiligheid te creëren, zegt Marijke Naezer, al ziet ze ook obstakels. Naezer is expert op het gebied van wangedrag op universiteiten. In 2019 schreef ze samen met hoogleraren Marieke van den Brink en Yvonne Benschop een rapport over ongewenst gedrag in de academische wereld, voor het landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren.

Daarin analyseerde ze meer dan vijftig casussen van vrouwen die op Nederlandse universiteiten te maken kregen met uiteenlopende vormen van wangedrag, van seksuele intimidatie tot het stelen van ideeën.

Je bent allereerst positief, zeg je.

‘Ja, ik vind het heel goed dat de faculteit dit zo oppakt. Zo’n traject kan verschillende gunstige effecten hebben. Het zorgt ten eerste voor bewustwording, waardoor mensen problematische situaties eerder leren herkennen. Daarnaast creëer je zogenoemde actieve omstanders: als je al eerder hebt doorgenomen wat wel en niet kan, durf je je sneller uit te spreken als je iets ziet dat niet door de beugel kan.’

‘Ten tweede kan een dergelijk traject bijdragen aan een cultuurverandering. Er kan zo een zogeheten zorgcultuur ontstaan, waarin mensen zich om elkaar bekommeren en zich gezamenlijk inzetten voor een inclusieve, veilige, prettige werkomgeving.’

En toen leefde iedereen nog lang en gelukkig?

‘Nee, dat is precies het gevaar. Het risico is dat mensen gaan denken: we hebben dit traject nu doorlopen en als er straks een gedragscode ligt kunnen we weer over tot de orde van de dag. Dan hoeven we niets meer te doen. Non-performativiteit heet dat, in de woorden van Sara Ahmed (een Brits-Australische onderzoekster op het gebied van feminisme, red.).’

‘Zo’n traject is een eerste stap in een groter proces, dat steeds aandacht behoeft. En daarbij is ook een derde aspect van belang, naast bewustwording en een zorgcultuur, namelijk dat er adequaat wordt gereageerd op misstanden. Leidinggevenden en bestuurders moeten er serieus mee aan de slag. Zij moeten beseffen dat sociale veiligheid tot hun takenpakket behoort, en dat integer gedrag een kernkwaliteit is van een goede wetenschapper, naast onderzoeks- en onderwijskwaliteiten. Het hoort bij je baan. Bij het aannemen en beoordelen van werknemers moet wat mij betreft de vraag dan ook voorop staan: ben je een integer persoon?’

En als iemand de fout in gaat?

‘Als mensen over de schreef gaan, betekent dat dat ze hun werk niet goed gedaan hebben en dat er consequenties moeten volgen. Dat vereist wel een omslag, overal in de academische wereld. De sterrencultus rond succesvolle wetenschappers, waarin de focus vooral ligt op onderzoeksprestaties, maakt dat niet makkelijk.’

‘Zolang bij wangedrag geen consequenties volgen, kan alles de prullenbak in. Dan zijn zo’n gedragscode en cultuurtraject een wassen neus. Ons onderzoek liet – net als een aantal recente casussen – zien dat er wat dat betreft nog een lange weg te gaan is. Ook de faculteit FTR lijkt daarmee nu de mist in te gaan.’

Waar doel je op?

‘Ik bedoel de casus rond Paul Bakker bij filosofie. Het is vastgesteld dat deze hoogleraar ongepast gedrag heeft vertoond, maar inmiddels zit hij in een reïntegratietraject. Ik vind het onbegrijpelijk dat zo’n man weer terug mag komen.’

De exacte details van zijn ongepast handelen zijn nooit bekend gemaakt. Blijkbaar is de straf, een tijdelijk campusverbod, passend bij zijn overtreding.

‘Ik zeg niet dat iedereen bij de geringste overtreding meteen ontslagen moet worden, maar deze casus lijkt toch wel heel serieus.’

Ook de vice-decaan zegt dat het gedrag niet door de beugel kon.

‘Zijn gedrag was in ieder geval blijkbaar zo ernstig dat hij er geen decaan door kon worden. Als zo iemand dan toch mag terugkeren als hoogleraar, creëer je dus sociale onveiligheid. Eigenlijk zeg je: als er iets misgaat, grijpen wij niet in. En zolang de universiteit niet transparant is over wat er precies voorgevallen is, houd je die onveiligheid nog meer in stand. Mensen denken dan wel twee keer na voordat ze iets melden. Daar kan geen cultuurtraject tegenop.’

‘Je moet slachtoffers echt steunen, anders verandert er nooit iets’

De universiteit heeft geen keus, zegt ze steeds. Betrokkenen willen niet dat de details bekend worden gemaakt.

‘Je kunt je afvragen of de universiteit echt geen keus heeft. Je kunt toch benoemen in welke categorie het ongepaste gedrag viel, zonder de privacy van betrokkenen aan te tasten? Ik ben erg benieuwd hoe hier destijds met de betrokkenen over gesproken is. Het maakt veel uit hoe een vertrouwenspersoon of decaan reageert als iemand een klacht indient, dat zag ik ook in ons onderzoek.’

Wat maakt dat voor verschil?

‘Als je te horen krijgt: “Pas op! Als dit naar buiten komt, dan zullen mensen achterhalen dat het om jou gaat en dan kun je een wetenschappelijke loopbaan wel vergeten”, dan willen mensen natuurlijk liever geen openbaarheid. Het klinkt heel anders wanneer iemand zegt: “We vinden het belangrijk dat we dit gedrag kunnen benoemen, want we willen veiligheid creëren. We doen alles om jouw privacy te waarborgen en als je toch negatieve reacties krijgt, dan staan we vierkant achter je.” Ik weet natuurlijk niet hoe het in dit geval is gegaan, maar je moet slachtoffers echt steunen, anders verandert er nooit iets.’