De één ligt de halve nacht te malen, de ander schuift vervelende gedachten zó opzij. Wat een typische piekeraar nu anders doet dan een flierefluiter, onderzocht Gedragswetenschapper Nessa Ikani.

Bijna aan het eind van het interview zegt promovenda Nessa Ikani (35) dat het haar tijdens haar onderzoek opviel hóeveel studenten het wel niet doen: piekeren. ‘Mijn aandacht ging na mijn onderzoeksmaster Behavioural Sciences om die reden ook uit naar piekeren’, zegt ze. ‘Piekeren doet iedereen, het hoort niet specifiek bij een psychische stoornis, het is bijvoorbeeld niet zoiets als hallucineren.’ Maar wie veel piekert is wél kwetsbaarder voor angst- en depressieve klachten. Afgelopen vrijdag promoveerde Ikani op het onderwerp.

Oncontroleerbaar karakter

Piekeren is in feite niets anders dan alsmaar blijven denken en malen over hetzelfde onderwerp, legt ze uit over de telefoon. Dat kunnen dingen zijn uit het verleden, dingen die in het hier en nu spelen, of dingen die mogelijk in de toekomst kunnen gebeuren. Het hoeven overigens niet per se negatieve dingen te zijn.

Op zichzelf kan piekeren zelfs nuttig zijn, vertelt Ikani. ‘Het kan je helpen reflecteren op je eigen gevoel of handelen.’ Bovendien helpt het je tot oplossingen te komen. ‘Als je bang bent dat je je tentamen niet haalt en daar veel over piekert, kan het er ook voor zorgen dat je denkt: laat ik een goede planning maken en op tijd beginnen met studeren.’

Maar zodra het piekeren een oncontroleerbaar karakter krijgt, dan wordt het minder nuttig. Vervelend, zelfs. ‘Piekeren kan je uit je slaap houden’, zegt Ikani. ‘Zeker als je het op een niet-constructieve manier doet. Bijvoorbeeld als je denkt: ik ben een loser, daarom lukt het me niet een baan te vinden of dat tentamen te halen.’ Die gedachtegang kan bij sommigen op de lange termijn zelfs leiden tot angst of depressieve gevoelens.

Waarom piekeren van persoon tot persoon verschilt, stond centraal in Ikani’s proefschrift. ‘De één ligt een halve nacht wakker, de ander draait zich om en gaat slapen. Hoe komt dat?’

En?

‘Verschillende factoren spelen een rol. Maar over het algemeen zien we dat mensen die veel en vaak piekeren minder cognitieve controle kunnen uitoefenen op hun gedachten. Ook zien we dat zij eerder de neiging hebben om informatie op een negatieve manier te verwerken. Zo lijkt bij piekeraars dus een soort disbalans te ontstaan, waarbij informatie eerder een negatieve piekercirkel teweegbrengt en iemand tegelijkertijd meer moeite ervaart om hier grip op te krijgen. Dat model was al bekend. Ik heb onderzocht wat de onderliggende mechanismes zijn van die disbalans.’

Dat deed Ikani op verschillende manieren. Ze nodigde proefpersonen uit in een lab, en liet hen verschillende taken doen op een computer. Ook nam ze vragenlijsten en gedragstaken af, om de mate waarin iemand piekert in kaart te brengen. Om het piekeren te ‘induceren’ vroeg ze de proefpersonen na te denken over een onderwerp waar ze recentelijk over hadden gepiekerd. Vervolgens probeerde ze dat gepieker nog wat meer te triggeren. ‘Als iemand zich zorgen maakte over het vinden van een stageplek vroegen we bijvoorbeeld: wat zou het betekenen dat je geen stageplek hebt? Dan haal ik mijn opleiding niet, dachten ze dan. Of raakt mijn familie teleurgesteld in mij.’

Wat is je belangrijkste conclusie?

‘Dat mensen die geneigd zijn om veel te piekeren, moeite hebben met het verplaatsen van hun aandacht van irrelevante naar relevante informatie. Met name zodra het gaat over informatie met een emotionele lading. Dit komt overeen met wat mensen die veel piekeren ook vaak zeggen: dat ze niet makkelijk kunnen ‘loskomen’ van hun gedachten.

‘Mensen die veel piekeren kunnen niet makkelijk loskomen van hun gedachten’

En hoe zit het met die neiging van piekeraars om informatie snel in een negatief licht te zien?

‘Mensen die meer piekerden bleken niet per se ook hun aandacht meer te richten op negatieve informatie. Daar moet ik wel bij zeggen dat piekeren vaak gaat over informatie die betrekking heeft op jezelf. Als je je zorgen maakt over je werk en je krijgt een email van je baas of je op gesprek kunt komen, dan denk je misschien meteen: ik word ontslagen. Terwijl je bijvoorbeeld ook gepromoveerd kan worden. Ik liet proefpersonen plaatjes van negatieve en neutrale situaties zien, die niet per se iets met henzelf te maken hadden. Mogelijk dat we hierdoor geen relatie tussen piekeren en aandacht voor negatieve informatie hebben gevonden.’

Hoe kun je nu het beste stoppen met piekeren?

‘Er zijn al best veel interventies die kunnen helpen. Een van de meest populaire en bekende is op dit moment mindfulness. Daarin probeer je je aandacht op het hier en nu te richten en dat kan je helpen loskomen van die meer emotionele gedachten.’

‘Het kan helpen om jezelf één keer per dag piekertijd te geven’

‘Ook kan het je helpen om jezelf één keer per dag “piekertijd” te geven, waarbij je een half uurtje over verschillende onderwerpen mag piekeren, maar waar je op ieder ander moment van de dag jezelf moet aanspreken dit niet te doen. Door jezelf concrete vragen te stellen kun je op een meer constructieve manier over problemen nadenken. Bijvoorbeeld: wat is er precies aan de hand en hoe kan ik dit veranderen? Hierdoor zal je ook zien dat bepaalde dingen misschien niet opgelost kunnen worden. Vraag jezelf dan af in hoeverre het zin heeft om erover te blijven nadenken. Uiteindelijk verschilt het per persoon wat kan helpen tegen veelvuldig gepieker.’

‘Piekeren is niet een statisch proces. Er zijn momenten dat je veel piekert, of weinig. We moeten daarom niet alleen onderzoek doen binnen groepen met piekeraars, maar ook kijken hoe piekeren over tijd zich in een individu ontwikkelt. Zo kan je bepalen op welk moment een piekertraining of -interventie het beste kan worden ingezet.’