Vanaf vandaag mag je als Saoedische vrouw autorijden. Ein-de-lijk. Midden-Oostendeskundige Annemarie van Geel onderzocht waarom de scheiding der seksen in Saoedi-Arabië zo hardnekkig is en wat de vrouwen er zelf van vinden.

Je zou kunnen denken dat de eerste zonnestralen van een Arabische lente Saoedi-Arabië hebben bereikt. Het rijverbod voor vrouwen is opgeheven, vrouwen mogen sinds een paar jaar stemmen en zich verkiesbaar stellen en onlangs opende in Riyadh de eerste bioscoop. Maar Midden-Oostendeskundige Annemarie van Geel weet wel beter. ‘Op maatschappelijk vlak komt er langzaam wat ademruimte, maar tegelijk zie je dat de politieke ruimte steeds kleiner wordt. Van vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst is nog helemaal geen sprake. Er zijn het afgelopen jaar verschillende arrestatiegolven geweest, waarbij intellectuelen en ook religieuze geleerden gevangen zijn gezet.’

Religieuze politie

Van Geel heeft een eigen adviesbureau, Faraasha, en werkt als trainer en consultant in opdracht voor overheid en bedrijven. Ze woonde de afgelopen jaren achtereenvolgens in Egypte, Palestina, Syrië, Jemen, Koeweit en Saoedi-Arabië. Vooral Saoedi-Arabië, met zijn verregaande scheiding van de seksen, vond ze fascinerend. Want die segregatie heeft grote consequenties voor de maatschappelijke participatie van vrouwen. Ze wilde weten hoe dat zo is gekomen en wat de vrouwen er zelf van vinden. Ze sprak activistes, zakenvrouwen en islamitische prediksters in Saoedi-Arabië en buurland Koeweit. Op dit onderzoek promoveert ze komende donderdag (28 juni).

‘Omdat ik geen Saoedische ben zijn de regels voor mij iets minder streng’

Haar verblijf in het strenge Saoedi-Arabië was geen opgave, vertelt ze. ‘Ik spreek vloeiend Arabisch, dat maakt het makkelijker om in contact te komen. Ik ben heel warm ontvangen.’ Buiten droeg ze een abaya, ‘een soort overjas’, om op straat niet te worden aangehouden door de religieuze politie. ‘Je blijft als Nederlandse vrouw natuurlijk een buitenstaander. Maar ik kon me iets vrijer bewegen dan de Saoedische vrouwen. Omdat ik geen Saoedische ben zijn de regels voor mij iets minder streng.’ Van Geel woonde in Riyad niet in een compound zoals veel westerlingen, maar op zichzelf in de stad. Not done voor Saoedische vrouwen, die bij vader of echtgenoot horen te wonen.

Olie-industrie

Segregatie was niet altijd gangbaar in Saoedi-Arabië. Vóór de ontdekking van de olie werkten vrouwen vaak samen met mannen op het land en droegen zo bij aan het gezinsinkomen. In de jaren vijftig en zestig groeide de welvaart vanwege de opbrengsten uit olie enorm. Mannen verdienden zoveel geld in de olie-industrie dat vrouwen niet meer hoefden te werken. Scholen werden opgericht, gefinancierd uit de olieopbrengsten, die tot dan toe maar mondjesmaat hadden bestaan in het land. Aparte meisjesscholen, moesten het volgens de religieuze leiders zijn.

Van Geel: ‘1979 was een cruciaal jaar. De Grote Moskee in Mekka werd bezet door religieuze extremisten die eisten dat de koning de westerse invloeden in het land zou indammen. Het incident was zo bedreigend voor het Saoedische koningshuis, dat zichzelf positioneert als “Herders van de twee Heilige Plekken Mekka en Medina”, dat het de religieuze groepen meer ruimte gaf.’

Buurland Koeweit heeft een vergelijkbare geschiedenis, met opkomende islamitische bewegingen in de jaren zeventig en tachtig en grote welvaart vanwege de olie-industrie. Maar vreemd genoeg heeft Koeweit geen strenge segregatie tussen de seksen. ‘Er zijn wel plekken zoals sportscholen die alleen voor vrouwen zijn, maar meestal mengen vrouwen en mannen in het openbare leven. ‘ De verklaring ligt volgens Van Geel in het feit dat Koeweit veel meer dan Saoedi-Arabië een handelsnatie was.

‘Mannen verdienden voor de ontdekking van de olie geld met de handel overzee en met het duiken naar parels. Ze waren soms maandenlang van huis. Vrouwen runden dan de familieaangelegenheden en hadden daarvoor ook contact met mannen die geen familieleden waren.’ Koeweitse vrouwen zijn het dus gewend om in het openbare leven te mengen met mannen. Daar komt bij dat de band tussen staatshoofd en religieuze leiders niet zo sterk is als in Saoedi-Arabië. De emir geeft de religieuze leiders dus niet zo snel hun zin.

Emanciperende werking

Wat vinden de Saoedische en Koeweitse vrouwen zelf van de scheiding tussen mannen en vrouwen?  In Saoedi-Arabië bleek alleen een kleine groep vrouwelijke respondenten helemaal van de segregatie af te willen. Een grotere groep vrouwen zag meer in een mengvorm. ‘Scheiding van de seksen zorgt er volgens deze vrouwen ook voor dat ze zich kunnen ontwikkelen. Dankzij de segregatie kunnen ze wel naar school, naar de universiteit, buitenhuis werken. In die zin kan het ook een emanciperende werking hebben, met name voor vrouwen die zelf niet willen mengen of die niet mogen mengen van hun mannelijke voogd.’

In Koeweit vond een meerderheid van Van Geels respondenten segregatie niet wenselijk. “‘Het past gewoon niet bij ons als land”, zeggen ze. Maar ik sprak ook vrouwen die het juist wel fijn vinden dat ze op sommige plekken geen mannen tegenkomen, bijvoorbeeld in de sportschool.’