Dienden Maya’s zichzelf geestverruimende middelen toe met klysmarituelen? Met een kunsthistorisch onderzoek naar die vraag won emeritus hoogleraar Peter de Smet vorige week een Ig Nobelprijs. De farmacoloog is er erg blij mee. ‘Dan heb ik toch iets betekend op het vlak van kunstgeschiedenis.’

‘Dit moet een grap zijn.’ Dat dacht Peter de Smet toen hij een mail kreeg dat hij een Ig Nobelprijs had gewonnen. Die is bedoeld voor wetenschappelijk onderzoek waar je in eerste instantie om moet lachen, maar dat tegelijkertijd mensen aan het denken zet.

Brusselse antiquairswijk

De Smet, voormalig hoogleraar Kwaliteit van de farmaceutische patiëntenzorg aan de Radboud Universiteit en het Radboudumc, kreeg de prijs in de categorie Kunstgeschiedenis voor een wetenschappelijk artikel uit 1986. Dat ging over afbeeldingen van rituele klysma’s –rectale vloeistoffen – op antiek vaatwerk van de Maya’s, een precolumbiaanse beschaving die van circa 250 tot 900 na Christus zijn hoogtepunt beleefde in Guatemala en naburige landen.

De Smet herinnert zich nog goed wanneer hij voor het eerst in aanraking kwam met Mayakunst met afbeeldingen van rituele klysma’s: begin jaren tachtig in de Brusselse antiquairswijk Zavel. Een handelaar in primitieve kunst, goed op de hoogte van De Smets voorkeuren, toonde hem een bijzondere vaas met een klysmaritueel erop. Die vindt de vaas meteen erg bijzonder.

Al sinds zijn middelbare schooltijd is De Smet immers geïntrigeerd door precolumbiaanse archeologie. ‘Het liefst had ik archeologie gestudeerd’, zegt de wetenschapper. ‘Maar omdat mijn ouders vreesden dat ik dan de rest van mijn leven financieel afhankelijk van hen zou zijn, koos ik voor farmacie.’

Terug naar het Brussel van de jaren tachtig. Na De Smets bezoek houdt de Amerikaanse antropoloog Nicholas Hellmuth een lezing over Mayavazen. De Smet, die de lezing bijwoont, raakt achteraf aan de praat met de antropoloog. Die blijkt een grote databank met foto’s van Mayakunst te hebben.

De Smet besluit naar Oostenrijk te reizen, waar Hellmuth op dat moment woont, en hij maakt samen met hem een lijst van klysmavoorstellingen in Mayakunst. Zo ontstaat het artikel waarin de onderzoekers betogen dat Maya’s zichzelf met klysmarituelen wel eens geestverruimende middelen toegediend zouden kunnen hebben.

Pulque

In de Mayakunst vinden de twee onderzoekers namelijk heel wat aanwijzingen van klysmarituelen. Vaak is er een klysteerspuit afgebeeld, meestal gemaakt van een kalebas, waar een benen buisje aan is bevestigd. Op sommige afbeeldingen wordt met dat buisje een klysma toegediend, op andere ligt  het bovenop een grote pot met klysmavloeistof.

Op basis van een Mayaglyph – een teken in Mayaschrift – op zo’n pot vermoedt De Smet dat Maya’s zichzelf pulque toedienden: een meso-Amerikaanse (behorende tot het cultureel-historisch gebied dat zich uitstrekt van Centraal-Mexico tot Nicaragua, red.) drank met een niet al te hoog alcoholpercentage. ‘Maar dat heeft een redelijk zwakke werking’, zegt De Smet. ‘Het zou ook kunnen dat ze de alcoholische drank aangevuld hebben met sterker werkend middel, zoals een hallucinogene plant.

Braken

Rest de vraag waarom Maya’s zichzelf klysma’s toedienden. De Smet somt de verschillende hypothesen op. ‘Sommige deelnemers aan de klysmarituelen op de vazen zijn aan het braken’, zegt hij. ‘Dat is een manier om alles wat je ingenomen hebt, weer kwijt te raken. Het zou dus een vorm kunnen zijn om jezelf extra alcohol toe te dienen op een moment dat je al verzadigd bent.’

Opmerkelijk: het braaksel dat op de vazen is afgebeeld, is rood van kleur. ‘We weten dat oude Maya’s zichzelf de tong doorboorden met een scherp voorwerp, zodat ze bloed konden geven als offer. De klysma’s zouden dus deel van een offerceremonie kunnen zijn.’

‘De klysma’s zouden deel van een offerceremonie kunnen zijn’

Rectale toediening vond De Smet ook terug bij een initiatieritueel van de Jivaro, een Zuid-Amerikaans Indianenvolk. ‘De volwassen mannen van de stam stelden zich daarbij in een rij op, met in hun hand een aardewerken kommetje met daarin een zwaar hallucinogeen. Om verbinding te maken met alle mannen van de stam moesten de jongelingen uit elk bakje een paar slokken drinken. Vaak haalden ze het einde van de rij niet, tegen die tijd waren ze al aan het hallucineren. De bakjes die ze niet hadden opgedronken, werden alsnog toegediend via een klysma.’

Rectale toediening

De Smets fascinatie voor Mayakunst ging ver, zo blijkt uit het artikel uit 1986. Op een bepaald moment dient hij zichzelf een klysma met alcohol toe. ‘Ik wilde weten hoe snel de alcohol via een klysma wordt opgenomen in het bloed, zegt hij. ‘In het toxicologisch lab in Utrecht ging ik daarom op een veldbed liggen, en diende ik mezelf een alcoholische drank rectaal toe. Via ademanalyse kon ik volgen hoe snel het alcoholpercentage in mijn bloed toenam. De concentraties waren vergelijkbaar met wanneer je alcohol drinkt.’

‘Ik wilde weten hoe snel de alcohol via een klysma wordt opgenomen in het bloed’

Later deed De Smet een rectaal zelfexperiment met DMT, een stof met een lsd-achtige werking. DMT komt voor in Zuid-Amerikaanse planten die werden gebruikt om hallucinaties op te wekken. ‘Als je DMT via de mond inneemt, wordt die stof afgebroken in de lever voor deze in de bloedbaan terechtkomt. Wat gebeurde bij rectale toediening was nog niet bekend. Dat wilde ik testen.’

Of dat niet gevaarlijk was? ‘Nee, ik had eerst een lage dosis genomen’, zegt De Smet. ‘Toen ik geen effect voelde, heb ik de dosis verhoogd. Het enige wat had kunnen gebeuren, was dat ik hallucinaties had gekregen. Daarom heeft een bevriende arts het experiment gesuperviseerd. Maar ik weet niet of zo’n experiment vandaag nog toegestaan zou zijn (lacht).’

Slijmvliezen

Onderzoek van Ig Nobelprijswinnaars moet wetenschappers niet alleen laten lachen, maar ook aan het denken zetten. Het Maya-onderzoek heeft zeker een maatschappelijke betekenis, zegt De Smet. ‘Nog steeds dienen overal ter wereld jongeren zichzelf rectaal alcohol toe, regelmatig komen ze in het ziekenhuis terecht. Dat gebeurt wanneer de drank een alcoholpercentage van 40 procent of meer bevat.’

‘Het rectum en het colon zijn aan de binnenkant bedekt met slijmvliezen’

Als jongeren zijn bekroonde artikel hadden gelezen, hadden ze dat kunnen weten, aldus De Smet. ‘Het rectum en het colon zijn aan de binnenkant namelijk bedekt met slijmvliezen. In contact met hoge alcoholpercentages kunnen die ernstig irriteren en ontsteken, wat tot ziekenhuisopnames kan leiden.’

De Smet, die zich ook tijdens zijn emeritaat nog vele uren aan de etnofarmacologie of volksgeneeskunde wijdt, is naar eigen zeggen erg vereerd met de Ig Nobelprijs. ‘Dat betekent dat ik naast de farmacologie toch ook iets heb voorgesteld op het gebied van kunstgeschiedenis. En daar droomde ik als kind al van.’