Na de monsterzege van de PVV heeft Geert Wilders de sleutel van het Torentje al bijna in handen. Hoe is de plotselinge opkomst van zijn partij te verklaren? Drie wetenschappers breken daar hun hoofd over. ‘We kunnen niet genoeg duidelijk maken waarom we de democratie zo moeten koesteren.'

‘Klassieke media maakten het verschil deze campagne’

Kristof Jacobs, universitair hoofddocent politicologie: ‘Wat we al een hele tijd zien, is dat het vertrouwen in de politiek laag is. Dat heeft te maken met een aantal structurele problemen, zoals de toeslagenaffaire. De overheid is onbetrouwbaar en een onbetrouwbare overheid kan je niet vertrouwen. Mensen zijn toe aan verandering. Dat zie je terug in de steun voor de partijen van Omtzigt en Wilders. Wilders geeft hoop op verandering.’

‘Wat er is gebeurd deze verkiezingscampagne, is dat de VVD campagne is gaan voeren voor de PVV. Doordat ze in hun campagne veel praatten over migratie, wat het hoofdthema van de partij van Wilders is, en tegelijkertijd zeiden open te staan voor een regering met de PVV. Dat was een domme fout, die wel vaker gemaakt wordt. Je ziet in de verkiezingsuitslag ook dat het origineel – de PVV – dan meer stemmen krijgt dan de kopie. Al hadden we natuurlijk nooit kunnen voorspellen hoe groot het effect ging zijn. Deze uitslag had niemand zien aankomen.’

‘Wilders heeft zijn hele campagnestijl aangepast. Dat heeft gewerkt, kunnen we wel stellen’

‘Bij Wilders is er duidelijk te zien dat hij een kans zag en die ook greep. Hij zag in dat hij ook mee kon gaan regeren. Hierdoor heeft hij zich veel bescheidener opgesteld en heeft hij zijn hele campagnestijl aangepast. En het heeft gewerkt, kunnen we wel stellen.’

‘Wat deze verkiezingen duidelijk hebben gemaakt is dat sociale media niet zo’n grote invloed hebben op stemmers als men zou verwachten. Klassieke media daarentegen spelen nog een heel belangrijke rol in de campagne. De PVV en NSC maakten hier goed gebruik van. Bepaalde partijen, zoals Forum voor Democratie en D66, hebben meer geld gestoken in sociale media. Maar een online campagne is geen toverstokje en je kan er dus ook zeker geen mensen mee betoveren.’

‘Mensen die bang zijn voor de toekomst vinden hoop bij Wilders’

Carla Hoetink, universitair docent politieke en parlementaire geschiedenis: ‘Als wetenschapper was ik niet verbaasd over deze uitslag. De laatste peilingen, de dynamiek van de campagne en Yeşilgöz die de deur wagenwijd openzet voor de PVV. Ze maken allemaal deel uit van een verklaring, maar meer structureel bekeken past de uitslag bij een wereldwijde hang naar nationalistische partijen. Niet per se extreemrechts, ook al heeft de PVV daar zeker trekken van, maar eerder een nostalgisch nationalisme. Een terugverlangen naar een verleden waarin de wijk nog bevolkt werd door mensen die er hetzelfde uitzagen. We gingen allemaal naar dezelfde gemeenschapshuizen en sportclubs. Een hang naar een veilig verleden, maar ook een gelogen verleden. Zo heeft Nederland er nooit echt uitgezien.’

‘Mensen willen vluchten voor de grote problemen zoals globalisering en migratie. Een wereld waarin je geen grip meer hebt op de eigen economie, de eigen cultuur en op klimaat en natuur. Mensen die dat verhaal niet zo goed aankunnen, omdat ze het moeilijk hebben in hun dagelijks leven of bang zijn dat ze het moeilijk gaan krijgen, vinden hoop bij Wilders.’

‘De andere kant van het politieke spectrum kan er bovendien geen verhaal van vooruitgang tegenover stellen. Voor de verarmde arbeidersgemeenschappen konden van oudsher de socialisten en de communisten, maar ook christelijke partijen, een mooi verhaal schetsen: dit is hoe de samenleving er voor jou kan uitzien. Maar die samenleving is nu in zekere zin gerealiseerd. De huidige progressieven hebben een heel moeilijk verhaal te vertellen:  omarm de wereld, wees niet bang voor globalisering, maar wees wel bang voor het klimaat. De boodschap dat we iets moeten veranderen aan de economie en aan ons consumptie- en energieverbruik. Dat is geen lekkere boodschap. Want daar moeten we pijn voor lijden.’

‘De boodschap van Wilders is: we doen Nederland dicht, stappen uit de EU en we voeren de Gulden weer in, en dan is alles weer zoals vroeger. Vroeger was het ook niet beter, maar uit angst voor alles wat er nu op ons afkomt is dat in onze hoofden wel een hoopvollere boodschap.’

‘We kunnen niet genoeg duidelijk maken waarom we de democratie zo moeten koesteren’

‘Waar ik me op een dieper niveau zorgen over maak, en daar voel ik me als wetenschapper ook verantwoordelijk voor, is dat we niet genoeg duidelijk kunnen maken wat het verhaal van de democratie is. Waarom dat we die zo moeten koesteren. Dat is denk ik de grootste uitdaging in alle landen van de wereld waar de democratie nu onder druk staat, en dat zijn er heel veel.’

‘Het is een goed teken dat onvrede gekanaliseerd wordt in een democratisch systeem, en dat we gisteren bijvoorbeeld geen rellen hebben gehad. Maar democratie moet je nooit als vanzelfsprekend zien. Je moet drempels en waarborgen inbouwen, zodat partijen niet in staat zullen zijn om het systeem via democratische weg om zeep te helpen.’

‘Hoe stabiel wordt een nieuwe coalitie met twee minder ervaren partijen?’

Andrej Zaslove, universitair hoofddocent empirische politicologie: ‘Het vertrouwen in de politiek  is zeker aan het dalen. Toch is deze uitslag denk ik niet het gevolg van dat soort veranderingen in de samenleving, maar vooral van veranderde verhoudingen tussen partijen. Tijdens de kabinetten Rutte was het idee: we zoeken de samenwerking meer in het midden. Nu kwam er ruimte voor een coalitie over rechts.’

‘Na gisteren is het waarschijnlijk dat er een rechtse coalitie komt. We gaan dan verschuivingen zien op het gebied van immigratie, klimaatbeleid en het kan ook consequenties hebben voor de universiteiten en het onderwijs. De oppositie moet denk ik zeer alert zijn wat betreft de verhouding van de PVV ten opzichte van onze democratie. Ze hebben dingen in hun programma die een gevaar voor de democratie kunnen zijn.’

‘Hoe stabiel een nieuwe coalitie met twee minder ervaren partijen wordt? Dat is vooralsnog een open vraag. Partijen die al langer aan de macht zijn hebben meer bestuurservaring. De PVV is wel een partij die al lang bestaat en in het parlement zit. Maar het is één ding om in de Tweede Kamer te zitten en een ander om minister of premier te zijn. Hetzelfde geldt voor de partij van Omtzigt. De mensen van Omtzigt hebben ook veel ervaring en goede vaardigheden, maar hoe gaat het met die partij over twee of drie jaar? Is er genoeg samenhang en stabiliteit op de langere termijn? Ik zeg niet dat het niet kan, maar het is wel een vraagteken.’

‘Soms is links zo voorzichtig’

‘Verder ben ik erg benieuwd wat er met de oppositie gaat gebeuren. Jetten, Timmermans en Dassen waren na de eerste uitslag opeens heel fel in hun reacties. Gaan deze partijen meer en breder samenwerken in de oppositie? Dit is niet de uitslag die je wilt als je links bent, maar misschien is het een kans om de verschillen tussen links en rechts meer te benadrukken. Soms is links zo voorzichtig.’

‘Wat ik me ten slotte nog erg afvraag is waarom Omtzigt zo nadrukkelijk heeft ingezet op immigratie in plaats van op beter bestuur en bestaanszekerheid. Hij veranderde het frame over immigratie. Het ging opeens niet meer alleen over asiel, maar over arbeidsmigratie en internationale studenten. Dat was heel opmerkelijk. Het thema was daardoor niet langer een taboe en dat heeft, denk ik, in Wilders’ voordeel gewerkt.’