‘Google en Facebook kennen je beter dan jezelf’ en ‘We hebben de Brexit en verkiezing van Donald Trump te danken aan een stelletje Russische hackers.’ Het zijn doemverhalen die steeds opnieuw de ronde doen, maar is dat sombere denken wel terecht, vraagt filosoof Fleur Jongepier zich af.

In de wereldwijde bestseller Homo Deus waarschuwde de Israëlische historicus Yuval Noah Harari dat de mens overbodig wordt door de technologie. Als we de technologische revolutie om ons heen niet begrijpen, hebben we volgens Harari geen vat op onze toekomst.

‘Maar is dat wel echt zo?’, vraagt Fleur Jongepier zich af. De filosoof doet onderzoek naar de manier waarop digitalisering onze autonomie beïnvloedt en of het moeilijker is om eigen keuzes te maken in de digital age. Donderdagavond gaat ze met communicatiewetenschapper Maurice Vergeer in discussie over democratie in digitale tijden.

‘Begrijp me niet verkeerd: er zitten heel wat uitdagingen aan digitale veranderingen’, zegt Jongepier. ‘Maar we moeten echt voorbij slogans als ‘onze vrije wil wordt ondermijnd’ of ‘het internet heeft onze autonomie om zeep geholpen’.’

Waarover maken we ons volgens jou te druk?

‘Gepersonaliseerde advertenties zijn helemaal niet zo effectief als we dachten, bleek uit een recent artikel van De Correspondent. Ik ga geen stilettohakken kopen omdat ik er advertenties van zie, want ik wil geen stilettohakken. Advertenties voor nieuwe bergschoenen zijn misschien wel effectief, maar tegelijk ook overbodig: die ging ik sowieso kopen. Harari suggereert dat advertenties zodanig ‘gepersonaliseerd’ zijn dat bedrijven ons compleet in de tang hebben en ervoor kunnen zorgen dat we kopen wat zij willen dat we kopen. Maar dat moeten we dus met een korrel zout nemen. Sowieso is het niet als bijzonder relevant voor onze autonomie of je nu schoenen van merk x of merk y aanschaft.’

Maar veel mensen zijn zich toch niet bewust van die gepersonaliseerde advertenties op internet?

‘Ook dat valt wel mee, denk ik. Ondertussen weet iedereen denk ik wel dat op gratis platformen zoals Facebook de gebruikers zelf voor de winst zorgen. Het echte probleem wat betreft autonomie is dat, hoewel je niet fysiek gedwongen wordt op Facebook te blijven, het bijzonder moeilijk is je eraan te onttrekken gegeven de hoge sociale kosten die gepaard gaan met het opzeggen van je Facebook-account en het gebrek aan vergelijkbare alternatieven.’

Waar zitten de gevaren volgens jou wel?

‘Het monopolie van Big Tech-bedrijven blijft enorm. Jan Kuitenbrouwer beschrijft in zijn recente boek de Datadictatuur goed hoe machtig deze bedrijven zijn geworden: Facebook heeft een marktaandeel van 77 procent in de mobiele sociale media, Google zelfs 88 procent in het online zoeken en adverteren. We denken dat we een vrij liberale markt hebben, eigenlijk wordt die volledig gedomineerd door een handjevol bedrijven. Dat zou ook de klassieke liberaal die pleit voor eerlijke competitie op basis van merites zorg moeten baren.’

‘Op social media is weinig ruimte voor daadwerkelijke dialoog’

‘Ook zorgelijk is het feit dat 67 procent van de Facebookgebruikers zijn dagelijkse portie nieuws uit zijn of haar tijdlijn haalt en dat Facebook algoritmes inzet om het nieuws te brengen dat je toch al wilde horen – de zogenaamde echo chambers. Om autonoom te kunnen nadenken en handelen is het van belang dat je wordt blootgesteld aan nieuws dat een beetje schuurt met wat je al vindt. Op social media is weinig ruimte voor daadwerkelijke dialoog en uitwisseling van argumenten. Het is vaak één groot kippenhok van wederzijdse morele verontwaardiging, shaming en preken voor eigen parochie.”

Is fake news ook een gevaarlijke vorm van beïnvloeding?

‘Fake news verspreidt zich doorgaans sneller dan echt nieuws via sociale media, omdat het schokkend is en emoties teweegbrengt die er weer voor zorgen dat mensen het delen. Toch hebben we de verkiezing van Trump en de Brexit niet uitsluitend te danken aan fake news, maar ook simpelweg aan mensen met bepaalde overtuigingen. Het is te gemakkelijk om te denken dat Russische hackers ons massaal één kant op hebben geduwd. De invloed van fake news is niet onaanzienlijk, maar we zijn ook weer geen kudde machteloze gemanipuleerde schaapjes. Het gevaar is dat als je denkt dat je een passieve speelbal bent, je het zelf ook een beetje wordt.’

Staat onze digitale autonomie dan niet onder druk?

‘Bij de Amerikaanse verkiezingen en bij de Brexitcampagne werd op basis van 50 miljoen Facebookprofielen een softwareprogramma ontwikkeld om het politieke gedrag van burgers te voorspellen en beïnvloeden. Op basis van dit soort ontwikkelingen beweert Harari dat overheden en bedrijven zoals Facebook en Google je beter kennen dan je jezelf kent. Maar is dat echt zo? Dat hangt er vanaf wat we precies verstaan onder ‘zelfkennis’ en ‘autonomie’. Daarover ontbreekt momenteel een helder verhaal.’

‘Wat betekent het überhaupt om autonoom te zijn?’

‘Ik denk dat het te simpel is om te zeggen dat het internet onze vrijheid of autonomie ondermijnt. We geloven doorgaans nog steeds dat we onze eigen verlangens zelf het beste kennen en dat onze vriendschappen, relaties en carrièrekeuzes echt onze keuzes zijn, en terecht. Tegelijkertijd heeft het monopolie van Big Tech-bedrijven en de privacyschendingen die aan het licht zijn gekomen, wel degelijk impact op autonomie, maar welke impact precies is helemaal niet evident. Ik pleit dus voor een meer genuanceerde discussie. Welke relevante uitdagingen voor onze autonomie zijn er echt? Waar moeten we op focussen? En we ontkomen ook niet aan de vraag: wat betekent het überhaupt om autonoom te zijn?’