Gen Z heeft het psychisch moeilijk en de smartphone wordt vaak aangewezen als belangrijkste oorzaak. Maar wat zegt de wetenschap over smartphonegebruik en de effecten op welzijn en brein? ‘Er is geen wetenschappelijk bewijs dat telefoons de oorzaak zijn van de mentale gezondheidscrisis.’

Angststoornissen, slaapproblemen, mentale uitputting. Verschillende onderzoeksrapporten, boeken en mediaberichten luidden de afgelopen jaren de noodklok over de toegenomen mentale druk bij jongeren. “In Nederland zijn jongvolwassenen tussen de 18 en 25 jaar van alle leeftijdsgroepen het minst gelukkig met hun leven”, staat in een Trimbos- dossier over de mentale gezondheid van de jeugd. “In 2021 rapporteerde 51 procent van de studenten in het hbo en wo (veelal lichte tot matige) psychische klachten en 68 procent rapporteerde emotionele uitputtingsklachten.”

Eindeloos scrollen en jezelf met de hele wereld vergelijken: wie zou er mentaal wel gezond bij blijven?

Als veroorzaker van al dat leed wordt vaak de smartphone aangewezen. Eindeloos scrollen, jezelf met de hele wereld vergelijken, een schrijnend gebrek aan real life contact: wie zou er mentaal wel gezond bij blijven? En is de groei van mentale klachten niet gelijk opgegaan met de opkomst van de mobiele telefoon?

In zijn recente bestseller Generatie angststoornis waarschuwt de Amerikaanse psycholoog en onderzoeker Jonathan Haidt voor de desastreuze gevolgen van veelvuldig smartphone- en social mediagebruik bij kinderen en jongeren. Een boodschap die gretig werd overgenomen door diverse Nederlandse media. Een beetje té gretig, vindt gedragswetenschapper Loes Pouwels, die al jaren onderzoek doet naar de effecten van social media op jongeren.

‘Er is in de media veel aandacht voor de negatieve effecten van telefoongebruik, maar de werkelijkheid is een stuk genuanceerder’, zegt Pouwels. ‘Tot nu toe is er geen wetenschappelijk bewijs dat telefoons de oorzaak zijn van de mentale gezondheidscrisis.’ Dat jongeren problemen ervaren, erkent Pouwels, maar die kunnen volgens de Nijmeegse gedragsonderzoeker ook een andere oorzaak hebben. ‘De coronabeperkingen hebben een grote invloed gehad op de bewegingsvrijheid van jongeren.

Velen van hen maken zich zorgen over het klimaat en de oorlog, of ze ervaren prestatiedruk. Daarnaast is er een groot tekort aan zorg die geboden kan worden aan deze doelgroep.’

Cyberpesten
Wat wetenschappelijk onderzoek vooral aantoont, legt Pouwels uit, is dat er sterke verschillen zijn tussen jongeren. ‘Een kleine groep worstelt inderdaad met zijn telefoongebruik en ervaart echt negatieve effecten op het welbevinden. Deze jonge mensen kunnen bijvoorbeeld niet stoppen met scrollen, vergelijken zich te veel met anderen of krijgen te maken met cyberpesten. Daartegenover staat een kleine groep die vooral positieve effecten ervaart. Deze categorie vindt online de vrienden die offline misschien nooit in beeld waren gekomen. Maar, veruit de grootste groep geeft aan dat het telefoongebruik weinig invloed heeft op het welzijn.’

Toch denken ook veel van Pouwels’ studenten dat de smartphone het welbevinden aantast, alleen niet zozeer hun eigen. ‘Als ik tijdens college aan studenten vraag: hebben social media een positief of negatief effect op jullie welzijn? Dan geven de meesten aan dat zijzelf vooral positieve ervaringen hebben, maar tegelijkertijd denken ze dat het op anderen een veel negatiever effect heeft. Dat noemen we ook wel het third person effect. Ze kunnen allemaal negatieve effecten opnoemen, maar zeggen tegelijkertijd: bij mij gaat het wel goed.

Zijn de negatieve verhalen over de gevolgen van de smartphone dan alleen gebaseerd op onderbuikgevoelens? ‘Er is wel onderzoek waaruit blijkt dat je ’s nachts wat minder goed slaapt, wanneer je vlak voordat je naar bed gaat je telefoon gebruikt’, vertelt Pouwels. Ook ziet ze dat cyberpesten heftige gevolgen kan hebben. ‘Als iets eenmaal online staat, blijft het eigenlijk altijd rondzweven.

Roddelaccounts, bangalijsten met de zogenaamde lelijke of makkelijke meisjes, hebben heel snel een heel groot bereik. Dan gebeurt het pesten niet alleen in je eigen klas, maar achtervolgt het je ook op de sportclub.’

Sites die desinformatie verspreiden en daarmee polarisatie in de hand werken, zijn volgens Pouwels ook een gevaar. Evenals platforms die giftige content verspreiden, zoals de beruchte ‘pro ana’-sites, waarop anorexiapatiënten trucs met elkaar delen om nog dunner te worden dan ze al zijn.

Telefoonverbod

Wat veel smartphonegebruikers zelf als negatief bestempelen, is dat de telefoon erg kan afleiden. Je concentreren op een studieopdracht of een gesprek is moeilijker met een toestel naast je. Pouwels deed onlangs onderzoek naar de effecten van het recente telefoonverbod op middelbare scholen en daaruit bleek dat veel leerlingen sindsdien beter opletten en minder afgeleid zijn tijdens de les. Ook vond een meerderheid het gezelliger tijdens de pauzes.

‘Doordat het stiekem foto’s maken en delen van klasgenoten veel minder voorkwam, verbeterde de online sociale veiligheid’, aldus Pouwels. ‘Daar staat tegenover dat offline pesten en onderlinge ruzies juist weer wat toe- namen.’

‘Er is een reden waarom mensen het zo leuk vinden om veel op hun telefoon te zitten’

Door alle negatieve berichten over de smartphone, zo denkt Pouwels, zien we de positieve kanten van social mediagebruik over het hoofd. ‘Er is een reden waarom mensen het zo leuk vinden om veel op hun telefoon te zitten. Je kunt online supersnel allerlei informatie opzoeken. Het kan een inspiratiebron zijn om nieuwe hobby’s en interesses te ontwikkelen.

Op het populaire BookTok kun je bijvoorbeeld inspiratie opdoen voor nieuwe boeken. Of stel, je worstelt met je genderidentiteit en je woont in een afgelegen dorpje, dan kun je online makkelijker mensen vinden in wie je jezelf kan herkennen.’

Pokémon Go
Een ander voordeel volgens de onderzoeker: vergeleken met het tijdperk van vóór social media kun je nu veel vaker in contact zijn met je vrienden. ‘Als je ergens mee zit, kun je direct steun vragen van anderen. Dat kan vriendschappen versterken en verdiepen.’ Wel kan het voordeel voor de één een nadeel zijn voor de ander. ‘Je kunt ook té afhankelijk van je vrienden worden. Of stress ervaren omdat je denkt dat je constant bereikbaar moet zijn. Dat kan weer de druk op vriendschappen verhogen.’

De smartphone is een belangrijk onderdeel van het leven van jonge mensen en zal dat ook blij- ven. ‘Bij gen Z loopt online en offline in elkaar over, veel meer dan bij eerdere generaties. Als zij in real life met elkaar afspreken, zijn ze vaak nog steeds met hun telefoon bezig. Samen door Instagram scrollen of TikToks maken.’ Voor de toekomst is het volgens Pouwels daarom vooral belangrijk jongeren te leren omgaan met de risico’s en verleidingen van hun telefoon. ‘Maar we moeten niet vergeten hen ook te stimuleren gebruik te maken van de mooie kansen die er zijn.’

Waar volgens haar wel een rem op mag, zijn de slimme trucjes die appdesigners inzetten om gebruikers eindeloos vast te houden. ‘Ik denk dat het goed is om endless scrolling en video’s die maar door blijven spelen, tegen te gaan. Dat er kaders komen vanuit de Europese Unie, zodat we meer grip krijgen op dit soort algoritmes.’

‘Het maakt nogal uit wat je online doet, passief op de bank zitten scrollen of een actief spel spelen’

En richtlijnen instellen die aangeven hoeveel schermtijd per dag nog gezond is? ‘Daar is geen eenduidig advies over te geven. Het maakt nogal uit wat je online doet, passief op de bank zitten scrollen of een actief spel spelen zoals Pokémon Go?’

Een goede balans vinden tussen rust, beweging, sociale contacten en schermtijd werkt beter, denkt de onderzoeker. Om mensen daarbij te helpen, lanceerden het Trimbos-instituut en het Netwerk Mediawijsheid daarom het ‘digitale balansmodel’. ‘Dit model helpt je om je tijd zo in te delen dat je je er goed en gezond bij voelt. Maar wat die juiste balans is, is voor iedereen anders.’