Het uitsterven van dieren raakt mensen niet. Scheidend Denker des Vaderlands René ten Bos schreef het boek Extinctie, over waaróm het ons niet raakt. ‘Uiteindelijk worden wij mensen zelf bedreigd.’

In het Cultuurcafé doet René ten Bos (59) voor hoe je een kip doodt: onder je arm klemmen, klap op de kop geven en dan een snee in de hals zetten. ‘In de lengte, niet in de breedte. Dan bloedt de kip sneller leeg. Mijn pa vond altijd dat het snel voorbij moest zijn.’

Als kleine jongen vond hij het maar wat mooi, kippen doodmaken. ‘Maar het is een herinnering van vijftig jaar geleden. Toen vond ik het grappig als een kip zonder kop nog even bleef rondrennen. Ik denk niet dat ik het nu nog zo leuk zou vinden.’ Zijn vader, een Twentse katoenspinner, verdiende zwart bij als hulppoelier. Geslachte kippen brachten extra geld in het laatje van de familie Ten Bos.

‘Het drama dat gaande is, onttrekt zich aan het blikveld van de meeste mensen’

Vorige week verscheen het nieuwe boek van de filosoof en Denker des Vaderlands: Extinctie. Het gaat over uitstervende diersoorten. De kip hoort daar overigens niet bij. Je zou de kip zelfs succesvol kunnen noemen, stelt Ten Bos. ‘Er zijn er alleen al in ons land miljoenen van.’

Witte neushoorn

Zet dat aantal eens af tegen eenlingen als Lonesome George, het laatste mannelijke exemplaar van de reuzenschildpaddensoort Chelonoidis abingdonii dat lange tijd in eenzaamheid op het Galapagoseiland Pinta rondstruinde. Op 24 juni 2012 overleed hij, meer dan honderd jaar oud. Of neem Sudan, de witte neushoorn die vorig jaar nog het loodje legde in een Keniaans natuurreservaat. Bewakers beschermden dit laatst overgebleven mannetje met hun leven, maar helaas kwam er geen nageslacht en daarmee stierf de witte neushoorn voor het oog van de wereld uit. Lonesome George en Sudan werden iconen van bedreigde soorten.

‘Dit zijn charismatische dieren’, aldus Ten Bos. ‘Maar van veruit de meeste uitstervende soorten hebben we helemaal geen beelden. Het drama dat gaande is, onttrekt zich aan het blikveld van de meeste mensen.’

En dat is nu net het grote probleem: de extinctie raakt ons niet, omdat we er geen beeld bij hebben. Hoe kun je treuren over het verdwijnen van de klapekster uit het landschap als je niet weet dat de klapekster ooit een vanzelfsprekendheid was? ‘Alleen oude mensen van het platteland krijgen daar tranen van in de ogen.’

In zijn boek beschrijft hij de droefheid die hem overvalt als mensen denken dat ze door ‘natuur’ wandelen, terwijl ze in werkelijkheid ‘in een door henzelf gecreëerd woestijnlandschap lopen’. Er bestaat zelfs een term voor: het shifting baseline syndrome. “Een proces waarbij na verloop van tijd kennis over de toestand van de omgeving verdwijnt, omdat mensen de veranderingen die plaatsvinden niet waarnemen.”

We weten niet beter, dus huilen we niet. Maar ook als we wél worden geïnformeerd, blijft immense verontwaardiging uit. ‘Ik kan in een lezing wel zeggen dat het uitsterven van diersoorten momenteel 45.000 keer sneller gaat dan normaal, maar dan vragen mensen “wat is normaal”? En hoe je bij zo’n cijfer komt.’

Waarom een alarmerend boek over uitstervende diersoorten? U schrijft dat extinctie op ieders agenda zou moeten worden gezet. Daarmee gaat u verder dan het bedrijven van objectieve wetenschap.

‘Ik voel me betrokken bij dat thema, ik vind het jammer dat soorten verdwijnen, het maakt me verdrietig. In een eerder boek Het geniale dier speelde extinctie ook al een rol. Ik wilde het verder uitzoeken en met dit thema – ook in de lezingen die ik de afgelopen twee jaar heb gegeven – mensen wijzen op de catastrofale gevolgen van ons handelen.’

Wat wilt u bereiken?

‘Bewustwording creëren. Discussies over het milieu worden nu vaak gevoerd tegen een achtergrond van persoonlijke verantwoordelijkheid. Als jij nu stopt met vlees eten en vliegen, en iedereen gaat dat doen, dan komt het vanzelf goed. Maar dat is naïef, zo werkt het niet. Er wordt alleen maar méér gevlogen. Als je zo redeneert, mis je de systemische elementen. Bovendien maakt het de discussie gevoelig voor escalatie en conflicten. Kijk naar de klimaatmars waar veertigduizend mensen aan mee deden. Je krijgt reacties als ‘ja, maar jullie hebben wel allemaal een mobieltje en dat is ook niet goed voor het milieu’.’

Wat werkt wel?

‘Langzaam de geesten klaarstomen voor rigoureuze verandering. Als je dertig jaar geleden in het bedrijfsleven begon over duurzaamheid, werd je weggezet als een teenslipperachtige hippie. Dat is nu anders. Het verlies aan biodiversiteit is ernstig, we zitten al diep in het rood. De verstoring van de stikstofcyclus die daaraan ten grondslag ligt, is het urgentste probleem. Dit vraagstuk is zo veel groter dan jij en ik.’

Je zou kunnen tegenwerpen: het uitsterven van soorten is van alle tijden. Het recht van de sterkste… Waarom is de extinctie van nu zo erg?

‘Omdat heel veel dieren door menselijk toedoen naar de verdoemenis worden geholpen. Behalve klimaatopwarming is er overbejaging, overbevissing… Vergeleken met honderd jaar geleden is de hoeveelheid vis in zee gemiddeld met 94 procent afgenomen. Of kijk naar de insecten. Vroeger had je in de zomer een bloedbad op je voorruit na een stukje autorijden, nu niet meer. En zelfs op microbieel niveau neemt de diversiteit af. Uiteindelijk worden wij mensen daardoor zelf bedreigd. Maar bij het uitsterven van de mens kunnen we ons zo weinig voorstellen, dat zelfs dát ons niet raakt.’

Er zijn toch ook soorten die we liever kwijt dan rijk zijn? U schrijft over de schroefwormvlieg, die hele veestapels aantastte en in Curaçao en Libië is uitgeroeid.

‘Ja, de schroefwormvlieg is een etter. Als je een wondje hebt op je hoofd, kruipt hij erin en vreet je hersenen weg. Reken maar dat dat niet fijn is. De schroefwormvlieg is bovendien ondankbaar, want hij brengt ons niets – hij neemt alleen maar. Dit insect is in sommige landen systematisch uitgeroeid door mensen. Het heeft voor ons geen enkele intrinsieke waarde. Het is een parasiet.’

Wij mensen bepalen of een dier van nut is of niet.

‘We kijken naar economisch nut. Of ecologisch nut. Heeft een dier een rol in het ecosysteem? Van een mug zou je nog kunnen zeggen dat die in de bek van een zwaluw terechtkomt.’

Hebben we de neiging aaibare dieren nuttiger te vinden?

‘Een walvis kun je ook niet knuffelen. Toch raakt-ie ons. Maar een bioloog zou kunnen zeggen dat honden en katten slimme dieren zijn omdat deze soorten zich hebben laten domesticeren. Dat is de beste overlevingsstrategie. Je hebt Siberische katten en Siberische tijgers. De katten zijn evolutionair gezien een stuk handiger. Wij geven ze Whiskas en ze gedijen. De tijger is een moeizaam mormel dat onze hulp nodig heeft om te overleven. Katten geven ons kopjes, daardoor vinden we ze leuk. Dat zie ik de schroefwormvlieg nog niet zo snel doen.’

De extinctie waar u over schrijft, is ingezet door de mens. De oplossing ‘er moeten minder mensen komen op aarde’ bespreekt u ook in uw boek.

‘Ja, maar ik geloof dus niet in de politieke levensvatbaarheid van het zogenaamde antinatalisme.’

Waarom niet?

‘Ik ben erg tegen top-downoplossingen. Gaan wij dan tegen bepaalde etniciteiten of continenten zeggen: jullie moeten niet zo fokken? In Afrika zal de grootste bevolkingsexplosie plaatsvinden de komende decennia. Voor de mensen daar is een groot gezin waarschijnlijk de beste garantie voor een zekere toekomst. Wat beter werkt, is zorgen voor meer welvaart. Dan neemt de behoefte aan veel kinderen vanzelf af.’

Welvarende mensen consumeren meer. Ze eten meer vlees, pakken vaker het vliegtuig…

‘Moeten ze dan maar lekker arm blijven? Omdat ze per individu minder vervuilend zijn? Wie zijn wij om zulke dingen voor een ander te bepalen? Zorg ervoor dat ze hun producten op een fatsoenlijke manier deze kant op krijgen. Zorg dat de Sahel weer bomen krijgt – dat gebeurt trouwens al. Een toename van de welvaart is gunstig voor de planeet, alleen niet op korte termijn.’

In uw boek beschrijft u ook de extinctie van de mens. Is dat een oplossing om het uitsterven van soorten te stoppen?

‘Nee. We hebben zo veel in gang gezet, dat draaien we niet terug door onszelf uit te roeien. En hoe wil je dat doen? Collectieve zelfmoord? Dat is een belachelijk idee. Succes is niet gegarandeerd – er is altijd wel iemand die niet meedoet.’

U draagt slangenleren laarzen. In De Groene Amsterdammer bekende u zelfs dat u tien paar in de kast heeft staan. Kan dat nog wel?

‘Natuurlijk zijn er mensen die vinden dat dat niet kan. Maar dan zeg ik fuck you. Van vingerwijzen word ik rebels. Ik eet geen vlees, dus ik mag nog heel veel laarzen van dieren dragen. De mens blijft een compensatiewezen, hè. Overigens zal ik nooit tegen een ander zeggen dat-ie geen vlees moet eten. Wie ben ik?’

Extinctie verscheen bij uitgeverij Boom. Vrijdagavond 29 maart draagt René ten Bos tijdens de Nacht van de Filosofie het stokje over aan de nieuwe Denker des Vaderlands Daan Roovers.