Hij wordt dit jaar 90, maar nog altijd zet oud-politicus, schrijver en natuurkundige Jan Terlouw zich onvermoeibaar in voor een duurzame en groene toekomst voor jongere generaties. Vertrouwen is volgens hem hierbij essentieel.

Politici, laat zien dat je er bent voor het publieke belang. Die oproep deed Jan Terlouw tijdens zijn nog altijd veel aangehaalde televisietoespraak bij De Wereld Draait Door eind 2016. ‘Je bent ervoor om de jeugd op een aarde te laten leven die zichzelf kan herstellen, een jeugd te geven waarin we elkaar weer vertrouwen, waar de touwtjes weer uit de brievenbus kunnen hangen’, zei hij destijds.

Volgens de schrijver en oud-politicus is vertrouwen, in onder andere de wetenschap en politiek, de sleutel tot het oplossen van de grote problemen van deze tijd, met name klimaatverandering. Vanavond wordt hij over dit onderwerp geïnterviewd bij Radboud Reflects.

Terlouws ideeën zijn al terug te zien in Koning van Katoren. In dit jeugdboek uit 1971 laat hij hoofdpersoon Stach een aantal grote uitdagingen aangaan, van draken verslaan tot kerken verenigen. Pas daarna mag de 17-jarige jongen koning van het land worden. Het boek is in feite een verhalende versie van Terlouws gedachtengoed.

Vox sprak de oud-D66-voorman over zijn werk en ideeën, aan de hand van vier scènes uit Koning van Katoren.

Koning van Katoren straalt optimisme en vindingrijkheid uit. Dat lijkt nog steeds uw boodschap.

‘Koning van Katoren gaat over de grote problemen van de samenleving. Ik schreef het toen ik de politiek in ging. In het boek behandel ik in feite een paar van de grote, bijna niet te verhelpen wereldproblemen. Uitdagingen waar niet meteen morgen een oplossing voor is. Desondanks moet je niet versagen, wilde ik zeggen met het verhaal. Je moet altijd proberen een oplossing te vinden.’

Jongeren spelen een belangrijke rol in veel van uw boeken. Moeten we hoop stellen in de jeugd?

‘Ik vind dat de jeugd zich aardig begint te roeren. Dat zie je aan de klimaatmarsen en stakingen die jongeren organiseren. Ze zeggen: het is onze wereld waarover jullie besluiten nemen in het bedrijfsleven en de politiek. Hoe ziet die wereld eruit als wij straks vijftig zijn?’

‘Alle besluiten die mensen nemen, gaan over de toekomst. En die is aan de jeugd. Dat probeer ik ook duidelijk te maken in Het Hebzuchtgas, het boek dat ik vijf jaar geleden schreef. Dat eindigt ermee dat ondernemers voortaan een lege stoel neerzetten bij vergaderingen. Die is voor de ongeborenen, zij praten als het ware in gedachten mee.’

Waarom zet u zich, als 89-jarige en een halve eeuw na het uitkomen van Koning van Katoren, nog altijd zo hartstochtelijk in voor milieu en klimaat?

‘Ik voel een verantwoordelijkheid, omdat ik vind dat ik iets te zeggen heb over hoe we met de aarde omgaan door alle ervaring die ik heb opgedaan. Ik kan er wetenschappelijk met enig gezag over praten en ik weet hoe de politiek werkt. En als romanschrijver kan ik ook veel mensen bereiken.’

‘Dat ik ooit schrijver zou worden had ik nooit gedacht. Het is ongelooflijk dat me dat overkomen is. Ik had namelijk een ontzettende hekel aan met de hand schrijven, omdat ik dat als linkshandige verplicht met rechts moest doen op het dorpsschooltje destijds. Het is volledig aan mijn vrouw te danken dat ik romans ben gaan schrijven. Zij bleef maar zeggen dat ik de zelfverzonnen verhalen moest vastleggen die ik ’s avonds aan mijn kinderen vertelde bij het slapengaan. Terwijl ik dacht: ik ben toch kernfusie-onderzoeker? “Zonde, daar vliegt weer een mooi verhaal het raam uit”, zei ze dan. “Schrijf op!”’

‘Zonde, daar vliegt weer een mooi verhaal het raam uit, zei mijn vrouw. Schrijf op!’

Milieuproblemen verhelpen lijkt tegenwoordig lastiger dan ooit. Het Internationaal Energieagentschap, IEA, zei onlangs nog dat we acuut moeten stoppen met boren naar olie en gas, willen we de opwarming van de aarde voldoende beperken. Hoe krijgen we dat voor elkaar, als Shell niet luistert en China kolencentrales blijft openen?

‘Dat moet de politiek afdwingen. Nederland kan natuurlijk niet in haar eentje oliemaatschappijen ertoe brengen om op te houden met boren, zoals het IEA zegt. Dat is alleen internationaal op te lossen. Maar daarvoor is onderling vertrouwen nodig. Als wereldleiders elkaar niet vertrouwen, krijg je zoiets nooit voor elkaar.’

Het ziet er wat dat betreft somber uit. Internationale spanningen tussen landen als de VS, China en Rusland lopen de laatste jaren alleen maar op. Hoe kan het vertrouwen terugkeren?

‘Dat is heel moeilijk inderdaad, maar je moet het wel proberen. Wereldleiders moeten vooral met elkaar in gesprek blijven, denk ik. Ze moeten ervan doordrongen zijn dat niets lukt zonder vertrouwen. Als je elkaar alleen maar afstoot en wantrouwt, dan bereik je ontzettend weinig.’

Mensen in een maatschappij hebben elkaar nodig, zegt u, om problemen op te lossen.

‘Een samenleving is in feite helemaal gebaseerd op vertrouwen, het is overal nodig. Kun je je kinderen naar school sturen als je de leraar niet vertrouwt? Kun je naar een ziekenhuis gaan als je de verplegers en de artsen niet vertrouwt? Durf je je geld naar de bank te brengen als je de bankiers niet vertrouwt?’

Misschien vertrouwen mensen elkaar al meer dan ze zelf denken, bedoelt u?

‘Ik denk dat de meeste mensen zich niet realiseren dat veel van wat ze doen op vertrouwen berust. Daarvan zouden we ons veel meer bewust mogen zijn.’

‘Welvaart en een langer leven hebben we te danken aan de wetenschap’

‘Kijk bijvoorbeeld naar wetten. Die zijn niet overal en altijd af te dwingen, je kunt niet bij elk verkeerslicht een politieagent zetten. Af en toe is het natuurlijk noodzakelijk om mensen te corrigeren, met boetes of andere straffen, maar voor het grootste deel moet je toch vertrouwen dat mensen zich aan de regels houden.’

Toch lijkt er steeds minder vertrouwen in bijvoorbeeld de wetenschap. Kijk naar de corona-ontkenners. Hoe komt dat?

‘Ik vind het zorgelijk dat het vertrouwen in de wetenschap afneemt. Ik snap niet waar dat vandaan komt. Mensen kunnen toch nagaan dat ze er ontzettend veel aan te danken hebben? Welvaart, een langer leven, een betere gezondheid, maar ook een verdoving bij de tandarts – dat is allemaal dankzij wetenschappelijke ontwikkelingen.’

Staat premier Rutte verandering in de weg?

‘Mark Rutte is een heel vaardig politicus. Op een knappe manier heeft hij tien jaar lang kabinetten min of meer bij elkaar gehouden. Maar hij heeft nu toch een paar ernstige fouten gemaakt. Daardoor is hij ongeloofwaardig geworden. Moraliteit is ook belangrijk in de politiek. Wat dat betreft zou ik het verstandig van hem vinden als hij wegging. En verstandig van andere partijen vinden als ze dat zouden afdwingen.’

Inclusief uw eigen partij, D66?

‘Laat ik daar maar geen uitspraak over doen.’

De toeslagenaffaire heeft het vertrouwen in de politiek aardig aangetast.

‘Het baart mij zorgen dat de overheid zowel haar ambtenaren als haar burgers niet meer vertrouwt. Regelgeving wordt veel te gedetailleerd uitgewerkt, in allerlei voorschriften. Daardoor schieten ook uitvoerende ambtenaren in een controlereflex, en krijg je misstanden zoals bij de toeslagenaffaire.’

Hoe kan het beter?

‘Je moet er juist op vertrouwen dat mensen het zelf kunnen. In mijn functies (Terlouw was onder andere minister en Commissaris van de Koningin, zie kader, red.) heb ik veel medewerkers gehad. Hun heb ik juist altijd veel vertrouwen gegeven. Als je mensen verantwoordelijkheid durft te geven, dan willen ze het ook goed voor je doen. Een van mijn politieke slagzinnen was: het hebben van plichten is een recht. Als je plichten hebt, dan hoor je erbij, want dan draag je medeverantwoordelijkheid. Het is een ontzettend sterk middel om mensen aan je te binden en het beste uit ze te halen.’

Van de andere kant maken mensen soms juist misbruik van vertrouwen. Zie de Bulgarenfraude, waar onterecht overheidssubsidies werden opgestreken.

‘Natuurlijk, af en toe word je ook teleurgesteld. Maar dat is minder schadelijk dan wanneer je leeft in een samenleving van wantrouwen. Die functioneert niet. Dat is ook in strijd met de aard en het karakter van de mens, daarvan ben ik overtuigd. Er is een Zuid-Afrikaanse leer, Ubuntu, die zegt: “Ik ben, omdat anderen er zijn. En wij zijn er omdat de aarde er is.” We hebben elkaar allemaal nodig.’

Dinsdagavond wordt Terlouw bij Radboud Reflects geïnterviewd in LUX, door programmamakers Liesbeth Jansen en Wouter Veldman. De bijeenkomst is te volgen via een livestream, van 20.00 tot 21.30 uur.