Nooit werkte hij harder dan na zijn pensioen. Ton Derksen, ­emeritus hoogleraar Wetenschapsfilosofie, bevrijdt vermeende moordenaars uit de gevangenis door hun onschuld aan te tonen. Op Vlieland praat Derksen over zijn successen en tegenslagen. En over juristen. ‘Ze leven in de illusie dat we hier een door God gegeven rechtssysteem hebben.’

Ruim een maand zit Derksen samen met zijn vrouw, een van zijn dochters en haar twee kinderen in een vakantiehuisje net achter de ­duinen van Vlieland. Deels om vakantie te vieren, maar volledig op zijn lauweren rusten is voor hem niet weggelegd. Sinds de zaak Lucia de B. helpt Derksen mee bij het rechtzetten van justitiële dwalingen. Hij brengt zijn dagen door met ­dossiers van mensen die ten onrechte zijn veroordeeld en bijna jaarlijks komt er een nieuw boek met een minutieuze ontleding van alweer een desastreuze misser.

In bijna tien jaar onderzoek heeft Derksen veel geleerd. ‘Iedereen kan toevallig op een verkeerde plek zijn en opeens veroordeeld worden voor moord.’ Goed, vergeleken met de Verenigde Staten is die kans in Nederland kleiner, maar het kán ook hier. ‘Een klein percentage is te verwaarlozen, zo is de gedachte. Totdat je beseft dat die cijfertjes mensen vertegenwoordigen. Iedere persoon die onschuldig in gevangenschap leeft, is er een te veel.’

Onverteerbaar
Hoeveel fouten maakt justitie? 4 à 5 procent van de ­veroordelingen zit fout, zegt Derksen. ‘We praten over honderden mensen, niet over een paar ongelukjes waar het OM en de Hoge Raad van spreken.’ Onverteerbaar, vindt hij het, ‘om niks te doen als mensen onschuldig vastzitten en al helemaal om het bewijzen van de onschuld tegen te werken’.

Derksen oogt als een zachtaardig man, maar als hij over het Openbaar Ministerie praat, knijpt hij zijn ogen gefrustreerd samen. ‘Dat argumenten niet gelden voor het OM, blijft mij storen. Dan verdiep ik me in een zaak, beargumenteer ik waarom hun bewijzen niet kloppen en dan zeggen ze: ‘Tja, dat is jouw mening.’ Ze weten kennelijk het verschil niet tussen een argument en een mening.’ Derksen memoreert de vele berekeningen waarmee hij in zijn boeken de scenario’s van het OM te lijf gaat: ‘Dat zíjn geen meningen, maar argumenten! Het OM doet niet eens moeite om mijn argumenten tegen te spreken, ze leggen ze gewoon naast zich neer’, roept Derksen uit.

Derksen is voor het Openbaar Ministerie een lastpak, want alles wat hij aanpakt verandert in goud en in een publieke vernedering voor het justitieel apparaat. Sommige missers zijn zo dom dat een leek ze nog herkent, maar hebben toch tot een veroordeling wegens moord geleid. Zoals in de zaak van Henk Haalboom, die tijd noch kracht had een man in het bos bij Dronten te begraven of wat te denken van Ina Post, veel te fragiel voor de wurgmoord waarvoor ze werd veroordeeld. ‘Het is helemaal niet eenvoudig om iemand dood te maken hoor. Moorden met je blote handen is een van de moeilijkste dingen om te doen’, wijst Derksen op de zaak-Post. ‘Je hoeft maar naar dat mensje te kijken! Wie kan zo iemand in godsnaam als een verdachte zien.’ Iemand wurgen kost je zes minuten, doceert Derksen. Het is bovendien iets wat de meeste mensen van nature niet kunnen. Hij glundert tijdens het gesprek meerdere keren over alle nieuwe dingen die hij sinds zijn pensioen heeft geleerd. ‘Ik heb kennis van beltonen, types geweren en kruitsporen, leuke kennis. En als ik het niet weet, krijg ik hulp van een voormalig rechercheur van de forensische dienst.’

Tunnelvisie
Wie máákt zulke fouten? Een kwetsbaar mensje voor wurgmoord aanklagen? Of iemand in de kraag grijpen terwijl een eenvoudige reconstructie aan het licht brengt dat hij die moord niet heeft gepleegd? Derksen legt in Vlieland hét probleem op tafel: alles naar je toe rekenen. ‘Voor iedereen geldt dat hij ten aanzien van zichzelf niet kritisch is, zegt Derksen. ‘Mijzelf niet uitgezonderd.’ Daarom is het zaak je te omgeven met heel kritische ­mensen die je van weerwoord dienen, en om alternatieve scenario’s voortdurend serieus te blijven nemen. ‘Die tijd gunnen de politie en het OM zich vaak niet. Ze denken een zaak te hebben en gaan dan alle aanwijzingen in dat scenario gieten. Voor ontlastende feiten is geen oog meer.’

Overal in de samenleving heerst dit soort vooringenomenheid, zegt Derksen, ook op universiteiten. ‘Maar het maakt uit of je een halfje wit verkeerd afrekent, of dat je een onschuldige zijn vrijheid beneemt.’

Justitie en politie moeten dus extra alert zijn, en Derksen heeft daarom zijn wijsheid mogen delen met menig klasje politiemensen en officieren. Ondanks dat Derksen ze iedere keer weer op hun natuurlijke fouten wijst, blijft vooral het OM hangen in vooringenomenheid. ‘Ik gaf een lezing aan leden van het OM over de zaak Lucia de Berk. Na afloop kwam een woordvoerder op me af. Hij zei: ‘Beseft u dat u de enige bent die in Lucia’s onschuld gelooft?’ Ongelofelijk!’ Het verwijt van tunnelvisie treft regelmatig hemzelf. ‘Natuurlijk, elk mens maakt de natuurlijke denkfouten. Als ik een boek bijna heb voltooid, merk ik hoe moeilijk het is objectief te blijven denken. Daarom ga ik tijdens mijn werk altijd het contact met de betrokkenen uit de weg.’ Lucia de B. heeft Derksen pas na haar vrijlating leren kennen. Heus wel leuk, maar tot een vriendschap is het niet gekomen. ‘We schrijven elkaar elk jaar een nieuwjaarswens. Het is moeilijk voor Lucia om met mij om te gaan: ze wordt herinnerd aan een beroerde tijd en ze zou de hele tijd denken dat ze van een geweldige dankbaarheid blijk moet geven. Onzin natuurlijk.

Detective Derksen
Zoals hij de dossiers doorploegt, lijkt Derksen wel een detective. De buitenwereld kan denken dat hij nu iets heel anders doet dan tijdens het hoogleraarschap, maar dat is schijn. ‘Ik pas nu in de praktijk toe wat ik al die jaren heb onderzocht en onderwezen,’ legt Derksen uit. ‘Ik gaf colleges over denkfouten die iedereen maakt. Neem nou de zaak van Lucia. Haar veroordeling is gebaseerd op een niet kloppende als-dan-redenering, een veel voorkomende denkfout die voor Lucia vreselijk uitpakte. Voor mijn pensioen loofde ik in werkgroepen wel eens kratjes bier uit voor studenten die een fout herkenden. Lukt het me nu een denkfout te weerleggen, dan gaat het niet meer om een kratje bier, maar om een leven in de gevangenis.’

De wetenschapsfilosoof schreef in 2010 een studieboek over waarheidsvinding, De ware toedracht, dat ingaat op onderzoeksmethoden en denkfouten die we van nature geneigd zijn te maken. Is het boek verplichte ­literatuur voor alle rechtenstudenten? Zijn niet alle opleidingen rechten in Nederland medeverantwoordelijk voor de door Derksen blootgelegde blunders? Ondanks zijn successen, is zijn leerboek geen bestseller: op een paar plekken worden er wat colleges over gegeven, afhankelijk van een goedwillende docent. ‘Natuurlijk zouden colleges over waarheidsvinding goed zijn. Niet omdat ik de verkoop van mijn boek wil stimuleren, maar omdat het ontzettend belangrijk is dat ook juridische studenten weten hoe ze een feitelijk onderzoek moeten aanpakken.’

De opleidingen nemen een te beperkt doel op de ­korrel, zegt Derksen: ze onderwijzen de regels van het ­justitieel apparaat, terwijl rechten óók een studie over waarheidsvinding moet zijn. Waarom pakken de opleidingen zijn les niet op? ‘Studenten krijgen al zo veel ­theorie te verwerken, die waarheidsvinding komt later wel, zo is de gedachte. Of opleidingen denken de omissie te ondervangen met een cursus ethiek of rechtsfilosofie. Dat is mooi, maar de vraag waar het in het strafrecht om draait is: heeft Jan Klaassen Katrijn vermoord? Dat is geen juridische vraag, maar een empirische. Je moet onderzoeken of de feiten wijzen naar Jan, niet kijken of het juridisch mogelijk is om Jan te veroordelen.’

Blunders herstellen
Sinds de zaak van Lucia de Berk krijgt Derksen verzoeken van gevangen en hun familieleden en advocaten om hun zaak door te nemen. Die filtert hij op geloofwaardigheid en interesse. ‘Kijk, dat iemand me opbelt en zegt: ‘Ik ben onschuldig’, daar kan ik niet zo veel mee. Ik richt me op de feiten, niet op de persoon. Daarom is het belangrijk dat ik volledige toegang tot het dossier krijg.’ Zoals de zaak van de Koerdische zakenman Hüseyin Baybasin. In zijn boek hierover, Verknipt bewijs (2014), doet Derksen uit de doeken hoe er met telefoontaps is geknoeid. ‘To make him call hadden ze bijvoorbeeld vertaald met ‘hem koud maken.’ Daarnaast is er duidelijk in de gesprekken geknipt en geplakt. Zo kun je iedereen wel een moord in de schoenen schuiven’, zegt Derksen verontwaardigd.

Terwijl hij broodjes smeert, vertelt Derksen over het boek waar hij momenteel aan werkt. ‘Sinds 2000 hebben 28 mensen in Nederland levenslang gekregen. Een van hen is Lucia de Berk, zij is inmiddels onschuldig verklaard. De ander is Baybasin, mijn mening daarover is bekend. Daarnaast heb je nog Olaf Hamers en nóg een gevangene van wie ik de onschuld denk aan te kunnen tonen. Dat zijn al vier mensen die ik in mijn zoektocht ben tegengekomen. Vier dan de 28, dat is veel! En dan zijn er nog vier anderen bij wie gerede twijfel is.’

Wat zou Derksen als eerste willen veranderen om blunders in de toekomst tot een minimum te beperken? ‘Heel simpel: je weet dat iedereen fouten blijft maken,
dus zorg voor een systeem waarin die fouten gecorrigeerd kunnen worden.’ In Nederland kunnen zaken waarover twijfel rijst opnieuw worden voorgebracht bij de Hoge Raad, een lastige en dure herzieningsprocedure. ‘Dan krijg je te maken met een herzieningscommissie met ­allemaal mensen uit het justitieapparaat. Zij die zelf de fouten maken, moeten dus beoordelen of een zaak verkeerd is aangepakt. Dat is als een slager die zijn eigen vlees keurt.’ Derksen bepleit daarom een model zoals in Engeland: daar bestaat zo’n commissie uit mensen zonder banden met justitie, zoals wetenschappers. ‘Die kunnen echt met een open blik naar een zaak kijken, omdat ze er niet eerder aan gewerkt hebben noch degenen kennen voor wie dat wel geldt.’

Ondanks alle nare dingen die Derksen tijdens zijn onderzoek tegenkomt, is hij niet verbitterd geraakt. ‘Ik laat de moed niet zakken en er is nog genoeg te doen.’ En ondanks zijn werk zal het mis blijven gaan. Omdat het OM gefixeerd blijft op veroordelingen. Omdat het opsporingsapparaat hierbij alle middelen zal inzetten, ‘toegestaan of niet’. En omdat universitaire opleidingen maar mondjesmaat veranderen. Derksen: ‘Het probleem is de gedachte dat dit land een door God gegeven justitiesysteem heeft dat daarom geen fouten kan maken, een ongelukje daargelaten. Ik vrees dat nog heel lang onschuldige mensen vastgezet blijven worden, in groten getale.’ De beste ­remedie volgens Derksen is zijn halfgemeende voorstel om officieren van justitie die bewust bewijzen manipuleren dezelfde gevangenisstraf te geven als zij die door hun toedoen onterecht zijn veroordeeld. ‘Vanwege beroofde levensjaren.’ Serieus: ‘Je zou ze gewoon moeten ontslaan, in plaats van zoals nu een falende officier over te plaatsen.’ Zo is de officier van de Schiedammer parkmoord nu rechter in Dordrecht. ‘Ik zal niet zeggen dat het systeem verrot is, maar het verandert wel heel erg traag.’  / Paul van den Broek en Jolene Meijerink

---

DE ZAKEN VAN DERKSEN Derksens eerste zaak is Lucia de B. Deze verpleegster in het Juliana Kinderziekenhuis in Den Haag was verdacht vaak in de buurt bij sterf- en reanimatiegevallen. Toen eerdere werkgevers dergelijke zaken rapporteerden en het OM dagboekfragmenten van haar tegenkwam (en interpreteerde als schuldbekentenis), werd De Berk in 2003 veroordeeld tot levenslang. Mede dankzij het boek van Derksen (Lucia de B. in 2006) komt zij in 2008 op vrije voeten. Daarna haalt Derksen zijn gelijk in de Deventer moordzaak: zijn boek Leugens over Louwes toont aan dat Louwes negen jaar ten onrechte vast zat op beschuldiging van moord. Zijn laatste boek is Verknipt bewijs (2014) over de Koerdische zakenman Hüseyin Baybasin, die in 2002 tot levenslang werd veroordeeld. In dit boek toont Derksen het geklungel met de vertaling en manipulatie van de taps aan, wat kracht bijzet aan het herzieningsverzoek dat al in 2011 door de advocaat is ingediend bij de Hoge Raad. Dit hoogste rechtscollege is tot op de dag van vandaag bezig met de beslissing deze zaak al dan niet te heropenen. Bovendien legt Derksen justitieblunders bloot in de Drontense bosmoord, waarvoor Henk Haalboom twaalf jaar gevangenisstraf uitzit. Ook deze zaak moet volgens zijn verdedigers worden heropend.

---