Johan Vollenbroek is beroemd en berucht wegens zijn hardnekkige strijd voor een strenger stikstofbeleid. De chemicus komt op voor de natuur, omdat die natuur zelf geen stem heeft. In zijn studententijd was hij trainer bij atletiekvereniging ’t Haasje en propageerde hij al dat vlees eten niet nodig is voor topprestaties.

Op z’n vijftiende ging Johan Vollenbroek (72) het huis uit. Een beetje jong ja, beaamt de ‘stikstofstrijder des vaderlands’, zoals de Volkskrant hem onlangs typeerde, maar dat was nou eenmaal beter voor iedereen. Het boterde niet zo tussen hem en zijn vader. Dus verliet Johan de boerderij in de Achterhoek om op zichzelf te gaan wonen in Arnhem.

Via wat omwegen belandde hij als werknemer bij de Honig-fabriek in Nijmegen. ‘Ik weet alles van soep en deegwaren’, zegt hij droog. Maar op de boerderij van zijn ouders was hem al duidelijk dat hij eigenlijk iets met het milieu wilde doen, alleen waren daar toen nog geen opleidingen voor. ‘Bij de Honig had ik een baas die academicus was. Maar god, god, die man was een ramp. Echt een kluns. Toen heb ik mezelf maar ingeschreven bij de universiteit.’

De studie scheikunde bleek een schot in de roos. Vollenbroek kreeg er zijn eerste colleges over het stikstofprobleem van professor procestechnologie De Zeeuw. Hij weet nog goed dat hij leerde over het CO2-evenwicht op aarde. Hoe de zee niet in staat zou zijn de toenemende CO2 uit de atmosfeer op te slaan. ‘Daar moesten we berekeningen voor doen, je kon wel zien dat de zuurgraad zou gaan oplopen, dat het mis zou gaan met de koralen.’

Vollenbroek zit op een azuurblauwe bank in zijn zonnige huiskamer in Nijmegen-Oost. Op de schouw staat een opgerolde uitspraak van de Raad van State met een rode strik eromheen. Zijn huzarenstukje, zijn triomf. Hij zal hem straks laten zien en vertellen hoe hij samen met een klein clubje medestrijders de overheid op de knieën kreeg. De maximumsnelheid op de snelwegen moest van 130 naar 100, grote bouwprojecten kwamen stil te liggen en afgelopen januari trad er zelfs een minister voor Natuur en Stikstof aan, omdat die paar activisten net zo lang doorprocedeerden tot het stikstofprobleem het complete land in z’n greep had. Bazen van megavervuilers als Tata Steel, Schiphol en de Dutch Grand Prix in Zandvoort houden sindsdien hun hart vast voor het pitbull-imago van ‘de man die alles van soep en deegwaren weet’.

Maar eerst terug naar de jaren zeventig. Of nee, verder terug. Johan Vollenbroek werkte als kind mee op de boerderij. Hij moest schoffelen en rooien. Tot zijn vader op een dag een tankwagen liet aanrukken die de boel onderspoot met bestrijdingsmiddelen. ‘Ik zie dat nog voor me. De ingehuurde loonwerker kwam van de akker af en was net zo geel als de gewassen. Toen vroeg ik me al af of dat wel gezond was, maar iedereen vond het normaal.’

Het was de tijd van de schaalvergroting. Vader Vollenbroek voelde daar niets voor, hij hechtte aan zijn bescheiden bedrijf van tien hectare, maar wist ook dat het uiteindelijk te klein was om te overleven. Zijn zoons zouden al moeten uitbreiden of emigreren wilden ze geld kunnen slaan uit de boerderij. Maar niemand had belangstelling voor de tent en vader stapte op den duur over op antiek. Einde boerenleven.

Zoon Johan volgde de route mulo, hts (tijdens militaire dienst), wo. ‘Ik begon pas op mijn 23ste op de universiteit. Mijn jongere broer studeerde hier al scheikunde. Omdat ik inmiddels een paar jaar had gewerkt, had ik spaargeld om een huis te kopen aan de Mozartstraat. De kamers boven verhuurde ik.’

Hij was geen wilde student die leefde op bier en nederwiet. Johan Vollenbroek was een hardloper. Zijn talent had hij ontdekt in het leger. Hij was terechtgekomen bij het twaalfde pantserinfanteriebataljon, waar ook nationale atletiekkampioenen deel van uitmaakten. ‘Ik kon aardig meekomen, dus had me aangemeld voor het hardloopteam. Dat was wel leuk, want dan werd je voor de helft vrijgesteld van actieve dienst. Je hoefde minder granaten te gooien en dat soort dingen.’

In Nijmegen viel de komst van Vollenbroek vrijwel gelijk met de oprichting van atletiekvereniging ’t Haasje. De Achterhoeker werd actief lid. Hij rende net zo hard door de bossen van Nijmegen als door zijn studie: binnen drieënhalf jaar had hij zijn diploma behaald. Cum laude. Als trainer bij ’t Haasje viel hij op doordat hij beweerde dat het als sporter helemaal niet nodig was om vlees te eten. De benodigde eiwitten kon je ook gewoon uit plantaardige voeding halen – ‘ik had er allerlei boeken op nageslagen, internet bestond nog niet’ – en het duurde niet lang voor veel van zijn rennersmaatjes ook bedankten voor een biefstuk.

Patenten

Vollenbroek staat op om thee te zetten. Zijn Spaanse sloffen op de houten vloer klinken net zo zacht als zijn stemgeluid. In de deuropening zegt hij dat de vleesconsumptie in de wereld echt naar beneden zal moeten. De intensieve veehouderij vormt een van de grootste bedreigingen voor het milieu. In Nederland moet de stikstofuitstoot in 2030 met de helft zijn afgenomen, eindelijk is dat vastgelegd in de wet.

Het is toch ook idioot, zegt Vollenbroek, dat we soja uit Zuid-Amerika halen – jammer van de gekapte bossen in de Amazone – om hier onze koeien en varkens mee te voeren, die we vervolgens opeten en waardoor we worden opgezadeld met een gigantisch mest- en ammoniakprobleem. Zouden we in Nederland stoppen met vlees eten, dan konden we alle akkers die nu gebruikt worden om mais voor diervoer te verbouwen, inzetten voor tarwe en gerst en spelt. In een van de grootste graanleveranciers van de wereld, Oekraïne, is het oorlog, daardoor dreigt een wereldwijd voedseltekort. Alle reden, vindt Vollenbroek, om die productie weer in eigen huis te gaan doen. Mensen hebben geen vlees nodig om te kunnen leven, het is bovendien een hartstikke inefficiënt systeem. ‘Ik denk dat mensen over vijftig of honderd jaar op deze tijd terugkijken en verbaasd zeggen: goh, toen aten ze nog dode dieren.’

Maar goed. Eerst thee. Johan Vollenbroek verdwijnt in de keuken waar hij en zijn vrouw elke avond veganistisch koken. Hij is altijd in Nijmegen blijven wonen. Na zijn studie kreeg hij verschillende promotieplekken aangeboden, maar dat leek hem te steriel. Hij ging naar ingenieursbureau Royal Haskoning, waar hij werkte op het snijvlak van wetenschap en maatschappij. ‘Ik heb nog twee patenten op mijn naam staan’, vertelt hij een beetje trots. Eentje voor een olfactometer, een apparaat om geurconcentraties mee te meten, en een tweede voor een methode die hij bedacht om ammoniak uit compostbereiding te halen zodat het niet de lucht in vloog. Voor Royal Haskoning deed hij veel projecten in Oost-Europese landen die lid wilden worden van de Europese Unie en daarvoor moesten voldoen aan Europese milieuregels. In die tijd drong het tot hem door dat zijn eigen land achterbleef. De Nederlandse overheid deed maar verrekte weinig om de natuur te beschermen.

‘Nederland is het smerigste jongetje van de klas’

‘Qua duurzame energie lopen we ver achter bij de Baltische landen. Rond 2000 werd in Nederland veel geëxperimenteerd met windmolens, dat was een goede aanzet. Maar Balkenende en daarna Rutte zeiden: windmolens draaien op subsidie, dat gaan we niet doen. Die industrie is overgenomen door Denemarken. Daar doen ze nu geweldige zaken, ze produceren windmolens voor de hele wereld, ook voor ons.’

Nederland is het smerigste jongetje van de klas, moppert Vollenbroek. ‘Qua stikstofemissie zitten we per vierkante meter vijf keer boven het Europese gemiddelde. We voldoen ook bij lange na niet aan de standaarden voor schoon oppervlaktewater. En de EU wil dat we naar 30 procent beschermde natuurgebieden gaan in heel Europa. Wij zitten op iets van 14 en dan tellen we de Waddenzee en het IJsselmeer voor het gemak maar mee als natuurgebied.’

David tegen Goliath

Nog een kop thee. Nu zijn we aangekomen bij De Zaak, bij die beruchte uitspraak van de Raad van State die met een strik eromheen op de Nijmeegse schoorsteenmantel staat te glimmen en Nederland op zijn grondvesten deed schudden. 25 jaar geleden richtte Johan Vollenbroek samen met Imre Csikós Mobilisation for the Environment (MOB) op, een organisatie die inmiddels nauw samenwerkt met zes juristen en milieudeskundigen. Honderden rechtszaken werden aangezwengeld tegen bedrijven die zich niet aan de milieuafspraken hielden of tegen ten onrechte verkregen vergunningen. Vaak met succes. MOB heeft juridische zeges op kolencentrales, raffinaderijen en Tata Steel (voorheen Corus) op zijn naam staan. In 2019 oordeelde de Raad van State dat het Nederlandse stikstofbeleid niet deugde. MOB was samen met de Vereniging Leefmilieu (ook Nijmeegs) een procedure gestart tegen het zogeheten Programma Aanpak Stikstof (PAS). Met dit beleid verleende de overheid vergunningen aan bedrijven – ook boeren – om stikstof te mogen uitstoten, maar alleen als er compensatiemaatregelen zouden worden getroffen om de nadelige gevolgen van stikstof op natuurgebieden te verminderen.

De Raad van State stelde Vollenbroek en zijn kompanen in het gelijk: het Nederlandse beleid was in strijd met de Europese regelgeving. De gevolgen waren immens: bouwprojecten liepen vertraging op, boeren kregen geen vergunning en de uitbreiding van Lelystad Airport werd op de lange baan geschoven. ‘Als MOB-team hebben we die avond wel een flesje biologische wijn opengetrokken, ja’, zegt Vollenbroek. ‘Het heeft natuurlijk wel wat om zo als David tegen Goliath te strijden.’

‘Het wordt tijd dat de regering met de neus op de feiten wordt gedrukt’

Maar al te veel vrolijkheid zou ongepast zijn. Want eigenlijk is het natuurlijk van de zotte, zegt de stikstofstrijder des vaderlands, dat het nodig is dat een groepje toegewijde juristen de overheid op haar vingers tikt, terwijl die overheid is aangesteld om het goede te doen. Er zijn Europese regels om de natuur te beschermen, maar Nederland verzint steeds weer eigen geitenpaadjes. ‘Het doet me goed dat we nog een onafhankelijke rechtspraak hebben. Er deugt een boel niet in Nederland, maar dit wel.’

Want laat duidelijk zijn: Johan Vollenbroek en zijn team doen dit allemaal niet voor eigen gewin. De natuur heeft geen stem en daarom komen zij voor die natuur op. ‘Wij hadden zoiets van: verdomme, alles van waarde is weerloos. Het wordt tijd dat de regering eens met de neus op de feiten wordt gedrukt.’

Tuig

Vollenbroek somt op: de afgelopen honderd jaar ging 85 procent van de biodiversiteit verloren. De korhoender verdwijnt, de grutto heeft het zwaar, ja zelfs de merel en de kievit hebben het moeilijk. Logisch, want onze insecten zijn grotendeels verdwenen. Hij voelt zich dan ook niet schuldig als een boer vanwege die uitspraak van de Raad van State geen vergunning krijgt om uit te breiden. Zo’n ondernemer moet niet bij hem zijn, maar bij de regering. En dat kan hij ook uitleggen als boze boeren hem in Nijmegen met hun tractors komen opzoeken en een gesprek afdwingen, zoals in de zomer van 2020 gebeurde. Dan helpt het dat Vollenbroek zelf agrarische wortels heeft, hij wéét waar hij over praat. En veel van die ondernemers snappen wel dat het hem niet gaat om boertje pesten, hij heeft regelmatig contact met de voorman van Farmers Defence Force.

‘Ik kreeg te maken met een ander slag mensen. Dit was echt tuig.’

Het werd anders toen hij met MOB probeerde de Dutch Grand Prix in de beschermde duinen van Zandvoort tegen te houden. De bedreigingen aan zijn adres waren veelvuldig en serieus. ‘Ik kreeg te maken met een ander slag mensen. Dit was echt tuig.’ Sindsdien heeft hij korte lijntjes met de politie. Agenten hebben hem al gezegd dat hij moet onderduiken als MOB de nieuwe juridische procedure die is aangespannen tegen de Dutch Grand Prix wél wint en de race alsnog wordt geschrapt.

Vollenbroek vertelt het allemaal op kalme toon. Leuk vindt hij het niet en hij is altijd waakzaam, maar hij zal zich er niet door laten stoppen. Er zouden juist meer mensen moeten opkomen voor het milieu, is zijn opinie. Hij omarmt het initiatief Scientist Rebellion, waar ook Nijmeegse onderzoekers bij zijn aangesloten. Het is een zusterorganisatie van Extinction Rebellion die zich verzet tegen klimaatverandering en het verlies van biodiversiteit. In april plakten wetenschappers zich met secondelijm vast aan het ministerie van Economische Zaken om aandacht te vragen voor het nieuwste alarmerende klimaatrapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC).

‘Fantastisch’, zegt Vollenbroek. ‘Ik vind dat wetenschappers dat moeten doen, ja, welke andere opties hebben ze? Je kunt wel in je ivoren toren onafhankelijk gaan zitten wezen, maar daarmee verander je niks. Het is momenteel alle hens aan dek.’

Tomeloze energie

Met MOB richt hij zijn pijlen inmiddels op Schiphol – minder vluchten – en de sluiting van Tata Steel in IJmuiden. Dan loopt er ook nog een logge zaak tegen de CO2-opslag die het Havenbedrijf Rotterdam samen met onder andere Shell wil aanleggen in lege aardgasvelden onder de Noordzee. Het gaat om een milieuproject en daarom heeft het Havenbedrijf vrijstelling gekregen voor de vervuiling die vrijkomt bij de bouw, maar volgens Vollenbroek is dat te gemakkelijk. De stikstof van de bouw dwarrelt over natuurgebieden in de omgeving en daarbij vindt hij het belachelijk dat Shell en consorten twee miljard subsidie kregen voor het project. ‘Dat is geld van de belastingbetaler, terwijl het bedrijf dat verantwoordelijk is voor de vervuiling, net een kwartaalwinst van vele miljarden heeft gerapporteerd. Waar hebben we het over? Dus ik vind het wel een goed idee om dat project te tackelen.’

Vollenbroek heeft een tomeloze energie. Tegelijkertijd laat hij zich niet gek maken. Zodra hij tijd heeft, pakt hij zijn gele velomobiel in de vorm van een banaan om op hoge snelheid door de Ooijpolder te fietsen. Hij noemt zichzelf een stoïcijn: hij maakt zich alleen druk over dingen waar hij invloed op heeft. In Nederland is dat de uitstoot van stikstof. De magere Nijmegenaar heeft niet de illusie dat hij de wereld kan redden. Integendeel. Zonder spoor van cynisme vertelt hij dat de mensheid zichzelf nu eenmaal aan het vernietigen is. Als we zo doorgaan en de temperaturen nog verder stijgen, worden hele gedeeltes van de planeet onbewoonbaar. Er ontstaan enorme vluchtelingenstromen die we absoluut niet aankunnen. ‘Dat wordt één groot drama natuurlijk. Maar wat is het bestaan van de mensheid op de tijdschaal van de aarde? Dat is een zucht. Dat hele ecosysteem herstelt zich wel weer als wij er niet meer zijn.’