Anne Cutler mag dan een zwaargewicht zijn binnen de internationale wereld van de psycholinguïstiek, de oud-directeur van het Max Planck Instituut en eerste vrouwelijke winnaar van een Spinozaprijs vertelt niet graag over haar eigen successen. Bij voorkeur praat ze over de mensen met wie ze heeft gewerkt, over taal, en over vrouwen in de wetenschap.

Anne Cutler (73) verblijft nog steeds ieder jaar een paar maanden in Nijmegen, ondanks dat ze vijf jaar geleden naar haar geboorteland Australië vertrok. ‘Ik heb hier nog een appartement. Elk jaar rond de zomer bezoek ik allerlei congressen, bijvoorbeeld LabPhon16 in Lissabon. Als ik dat vanuit Australië moet doen, zit ik steeds een half etmaal in het vliegtuig.’ Down Under woont ze acht hoog met uitzicht op Sydney Harbour. ‘Met honderd of meer restaurants binnen loopafstand. Dat is absoluut anders dan Nijmegen.’

Spinozaprijs

Op een kamer in het Max Planck Instituut, waar ze tot 2013 directeur was, vertelt ze in perfect Nederlands dat ze in Nijmegen nog onderzoek heeft lopen. ‘Maar niet meer zoveel als vroeger. Ik had toen ik wegging nog promovendi hier, nu zijn die trajecten ook afgelopen. Ik ben nog wel mede-promotor in Maastricht.’ Haar eigen verdienste wat betreft onderzoek zit in de taalverwerking, vertelt ze. ‘Ik heb een een reeks aan onderzoeken gedaan naar hoe het brein in verschillende taalgebieden anders werkt. Een Engelstalig brein verwerkt taal anders dan een Frans brein en dat begint al voor de geboorte. Je hersenen worden als het ware getraind op een bepaalde taal. Daarom kun je de ene taal ook gemakkelijker leren dan de andere. Nederlanders kunnen bijvoorbeeld in bepaalde opzichten vrij eenvoudig Arabisch leren, op het gebied van klemtoon en ritme bijvoorbeeld. Hun brein kan dat beter aan dan andere talen.’

‘Het werd tijd dat we wisten hoe het brein woorden leert herkennen’

Toen Cutler Nijmegen verruilde voor een baan bij het MARCS Institute for Brain, Behaviour and Development in Sydney, liet ze een indrukwekkend nalatenschap achter. Ze was twintig jaar lang directeur van het Max Planck Instituut, won in 1999 als eerste vrouw de Spinozaprijs, en stond aan de wieg van het BabyLab. Dit lab was het eerste van zijn soort in Nederland en het eerste ter wereld dat breinsignalen bij taalverwerking in het eerste jaar ging meten. Voor de oprichting daarvan gebruikte ze haar Spinozageld. ‘Als ik nu naar het babylab kijk, vind ik dat fantastisch, nog steeds. Er zijn daar fantastische ontdekkingen gedaan. Mijn promovendus Caroline Junge ontdekte bijvoorbeeld dat hoe vroeger een kind woorden kan onderscheiden in continue spraak, hoe groter de woordenschat een paar jaar later is’, vertelt Cutler.

‘Er zaten op dat moment doorbraken op het terrein van taalverwerving aan te komen. Het werd tijd dat we wisten hoe het brein woorden leert herkennen.’ Volgens Cutler heeft ze het ook gedaan om talentvolle mensen een plek te bieden. ‘Bijvoorbeeld Daniel Swingley, die het babylab leidde tussen 1999 en 2003. Hij is nu hoogleraar aan de universiteit van Pennsylvania. En Elizabeth Johnson, die nu hoogleraar is aan de universiteit van Toronto, leidde het lab tussen 2003 en 2007. Dat zijn de echte leiders in het veld.’

Langdurige studie

Tijdens een gesprek met Cutler vallen constant namen van anderen. Af en toe loopt ze naar haar boekenkast om op te zoeken hoe je een naam ook alweer spelt. ‘Ik vertel anekdotes, vooral over andere mensen die van invloed zijn geweest op mijn carrière en mensen die ik heb kunnen helpen met die van hen’, zegt ze. ‘Dat vind ik van enorme waarde.’ Ze noemt het voorbeeld van een studentassistent van haar onderzoeksgroep. ‘Ik vond haar erg goed en wilde dat ze ging promoveren, maar zij wilde dat niet. Ze was heel erg op zoek naar wat ze wilde. Haar vader was tandarts, zij deed informatica. Uiteindelijk ontmoette ze een Australiër en benaderde ze me of ze alsnog bij me kon promoveren, maar dan in Australië. Ze is nu doctor.’

In Australië werkt ze namelijk nog stug door. ‘In Nederland ben ik met pensioen, maar in Australië ben ik daartoe niet verplicht.’ Ze gaf de eerste stimulans aan een groot project genaamd The Dynamics of Language, waarin vier Australische universiteiten samenwerken. Hiervoor kreeg de groep een Centre of Excellence-financiering van de Australische overheid. ‘Deze financiering gaat nog nauwelijks naar Letteren-projecten, laat staan naar projecten over taal. Het project onderzoekt taalverwerking, taaldocumentatie, taalverwerving en de evolutie van taal. Ik wilde gewoon dat het er kwam.’

Het Centre of Excellence-project loopt zeven jaar. ‘Zo kon mijn collega Evan Kidd, die meedoet met het project, eindelijk een langdurige studie doen naar de factoren die invloed hebben op taalvaardigheden. Dat was zijn droom en dat wordt op deze manier mogelijk.’ De proefpersonen groeien op in Australië, maar de analyses en de duiding van de data worden heel ver weg gedaan: op het Max Planck Instituut in Nijmegen.

Dezelfde fouten

Haar liefde voor taal is ten dele genetisch, zegt Cutler. ‘Er zijn bevindingen in de literatuur die aantonen dat dat kan. Mensen die goed kunnen horen, kunnen goed klanken onderscheiden in een vreemde taal. Dat zou het kunnen zijn.’ Haar grootvader werkte in de radiotechniek en zijn zus, Cutlers oudtante, was pianist. ‘Ze was de eerste Australische vrouw die afstudeerde aan de Royal Acadamy of Music in Londen. Daar ben ik trots op. Zowel zij als mijn opa hadden een heel goed gehoor. Toen mijn oudtante 92 was, zei ze nog regelmatig “je hoeft niet zo te schreeuwen”.’ Cutlers liefde voor spraak is haar versie van hun muzikale- en radiovaardigheden, zegt ze.

‘Dit onderzoeksgebied is voor mij op precies het goede moment in het leven geroepen’

Een andere reden dat taal zo’n belangrijke plaats heeft ingenomen in Cutlers leven, is de achtergrond van haar taaldocenten. ‘Wat niemand meer weet is dat in de jaren vijftig alle leraren Duits en Frans in Australië oorlogsvluchtelingen waren. Er was geen werk in hun eigen specialiteit, maar ze konden wel onderwijs geven in hun moedertaal’, vertelt ze. ‘Dat waren ontzettend interessante mensen, ze hadden het lef om ergens anders een nieuw bestaan op te bouwen. Mijn lerares Duits was gepromoveerd in Wenen, en ik heb nooit gevraagd waar haar proefschrift over ging! En mijn docent Frans had in België in het verzet gezeten en was naar Zwitserland gelopen.

Zelf begon ze ook als lerares Duits op een universiteit. ‘Maar dat wilde ik na een paar jaar al niet meer. Ieder jaar precies zag je dezelfde fouten, alleen van andere mensen. Dus vroeg ik Ken Forster, die op de universiteit werkte, of ik bij hem mocht promoveren. Hij zei nee. Ik moest van hem naar Amerika, waar de actie was op het gloednieuwe gebied van Psycholinguïstiek. Hij was zelf een van de eersten die in Australië op dit gebied werkte. Uiteindelijk volgde ik zijn advies op en zou ik pas na veertig jaar terug naar Australië keren. Dit onderzoeksgebied is voor mij op precies het goede moment in het leven geroepen.’

Aartslui

Toen Cutler in 1999, tegelijk met onder andere Ronald Plasterk, de Spinozaprijs won, liet ze zich meermaals kritisch uit over het verschil tussen mannen en vrouwen in de wetenschap. In 2012 voegde ze daar tegen Vox aan toe: ‘Ik dacht dat alles in Nederland perfect geregeld was. Dat is althans het beeld dat het buitenland vaak heeft van Nederland. Dat er [toen ik hier kwam] zo weinig vrouwelijke wetenschappers waren, heeft me echt verbaasd.’

Dit verandert langzaam, zegt ze. ‘Het gaat niet snel genoeg, maar dat is niet alleen in Nederland zo. Het percentage vrouwen in de wetenschap is in Australië wel wat hoger dan hier. Als mensheid zijn we eigenlijk aartslui en we houden vast aan wat we kennen’, zegt ze. ‘Daarnaast is het heel natuurlijk om statistisch te denken, je bent misschien 120 hoogleraren tegengekomen in je leven en er waren er 103 man. En als je daarna het woord ‘hoogleraar’ hoort, ga je ervan uit dat het een man is.’

‘Je krijgt in de wetenschap nooit iets alleen maar omdat je vrouw bent’

De enige manier om dit op te lossen is volgens Cutler het invoeren van quota. ‘En ja, daar wordt misschien soms één man mee benadeeld bij gelijke geschiktheid. Maar door de jaren heen werden miljoenen vrouwen benadeeld omdat ze vrouw zijn!’ Dit moet haar zelf ook zijn overkomen, zegt ze. ‘Maar dat kun je per situatie nooit helemaal zeker weten. Ik leef in blijde onwetendheid van wat allemaal nog meer had gekund.’ Ze voegt daaraan toe: ‘Een argument dat vrouwen soms tegen quota gebruiken is “ik wil deze functie niet alleen krijgen omdat ik vrouw ben”. Maar ze plukken je echt niet zomaar van straat, je hebt het juiste CV, de juiste kwalificaties. Bah, ik kan daar zo boos van worden. Je krijgt in de wetenschap nooit iets alleen maar omdat je vrouw bent.’

Het Centre of Excellence-project waar Cutler nu in Australië aan werkt, loopt zeker nog vier jaar door en ook bij het MARCS Institute is Cutler nog niet van plan om met taalonderzoek te stoppen, al weet ze nog niet precies wat de toekomst brengt. ‘Wat ik wel weet, is dat wetenschappers altijd nieuwe dingen willen blijven leren, het maakt niet uit of je 40 of 70 bent. Er is nog heel erg veel dat we niet weten over hoe baby’s taal ontwikkelen en dat blijf ik onverminderd interessant vinden’, zegt ze. ‘Ik doe alleen geen commissies en vergaderingen meer, zit niet meer te luisteren naar die ene persoon aan tafel die nooit genoeg krijgt van zijn eigen stem. Dat heb ik genoeg gedaan op mijn leeftijd.’