OPINIE - Prestige is de munt waarmee aan de universiteit carrières gekocht kunnen worden, schrijft historicus van de filosofie Carlo Ierna. Door competitiedrang op de voorgrond te stellen, delven de menselijkheid en de zoektocht naar waarheid volgens hem het onderspit.

Is de universiteit een meritocratie, waarin prestige van wetenschappers gebaseerd is op wetenschappelijke verdiensten? Mij lijkt het passender om het Nederlandse wetenschapssysteem een timocratie te noemen.

Een timocratie is een samenlevingsvorm waarin alles draait om eer en aanzien. Waar de ‘logos’ (Grieks voor ‘rede’) uit is op kennis en waarheid, is de ’thumos’ (Grieks voor ‘passie’) uit op glorie en wereldlijk succes: celebrity, glamour, bling. Binnen de universiteiten wordt tegenwoordig het eerste disproportioneel ondergeschikt gemaakt aan het tweede. Alles draait om reputatie: prijzen winnen en daarom geprezen worden. Prestige is de munt waarmee in de universiteit carrières gekocht kunnen worden. Allemaal prima, zolang dit prestige maar op daadwerkelijke merites berust, toch? Nope. Door competitiedrang en winnen zo op de voorgrond te stellen, delven de menselijkheid en de zoektocht naar waarheid het onderspit.

‘Wetenschappers worden constant ongelukkig gemaakt: elke positie die je bereikt, is nooit genoeg’

Wetenschappers worden gepusht om hun passie te volgen, door te groeien, grenzeloze ambitie aan de dag te leggen. Met andere woorden, ze worden constant ongelukkig gemaakt, omdat elke positie die je bereikt, nooit genoeg is. Omdat we deze waarden internaliseren en daarmee ons zelfbeeld vormen, vallen we enerzijds ten prooi aan het impostor syndrome, anderzijds laten we ons gewillig uitbuiten in de hoop daarmee het volgende obstakel in onze hindernisloopbaan te kunnen slechten. De drang naar succes en eer kan zo groot worden dat men daarom uiteindelijk zelfs gaat frauderen.

Ratrace

De gewetenloze, arrogante diva (meestal echter een divus) die over lijken gaat, gedijt beter in dit systeem dan de consciëntieuze, bescheiden, zorgvuldige en zorgzame harde werk(st)er. De academische Hunger Games worden als normaal beschouwd en wie daarmee aanzien en macht verwerft, wordt vervolgens als model neergezet voor de volgende generatie: rinse and repeat. Het accepteren en aangaan van deze ratrace is buitengewoon schadelijk voor beginnende academici. Het rolmodel van de egoïstische vechtersbaas plant zich op die manier voort en de competitiedrang zorgt voor onaangenaam veeleisende leidinggevenden: jouw falen is namelijk ook hun falen.

‘Je naaste collega’s en teamgenoten zijn eigenlijk je directe concurrenten’

Je naaste collega’s en teamgenoten zijn eigenlijk je directe concurrenten. We spreken over wetenschap in dezelfde termen als sport: competitie, winnen, de top, rankings, etc. Zo gedragen we ons vervolgens ook: we wedijveren om prijzen en erkenning. Vechten voor je eigen glorie is ook vechten om de glorie met anderen: mors tua, gloria mea. Met slechts 10 procent honoreringskans voor een beurs krijgen we 100 procent kans op chronisch impostor syndrome en burnout. Onlangs kondigde NWO de toekenningen aan van de Vici-beurzen en prompt ging iedere universiteit de winnaars feliciteren en in het zonnetje zetten. De 90 procent overige aanvragers doet er kennelijk niet toe, je telt pas mee als je door een externe autoriteit als excellent erkend wordt.

Als de norm is dat iedereen excellent moet zijn, dan kan niemand meer echt excellent zijn, en weten we eigenlijk niet meer wat excellentie betekent. Deze normen en waarden worden door de nieuwe generaties geïnternaliseerd, zodat hun zelfbeeld er ook volledig van afhankelijk wordt. We laten ons gevoel van eigenwaarde afhangen van externe symbolen van erkenning. Als je aanvraag faalt, faal je zelf ook.

‘Wetenschappers zitten gevangen in Plato’s grot’

De allesbepalende statussymbolen zijn, naast prijzen en competitief verworven beurzen, de zichtbare en meetbare prestaties zoals aantallen citaties en publicaties, televisieoptredens en opiniestukken, lidmaatschappen van raden en commissies, et cetera. Deze aandacht voor externe, kwantitatieve indicatoren weerspiegelt ook de waarden van de samenleving waarin de universiteiten opereren. Het management jaagt alleen de kwaliteitsindicatoren na die van buitenaf zichtbaar en controleerbaar zijn door publiek en politiek. Niemand leest je publicaties, want kwaliteit is lastig te doorgronden voor de niet-specialist, maar iedereen snapt de kwantitatieve symbolen: meer is beter.

Sportmetaforen

Door de hele heldenretoriek met oorlogs- of sportmetaforen zou je denken dat de eigenlijke doelen van de universiteit de meerdere eer en glorie van de wetenschappers zijn. Individuele wetenschappers verheffen tot roemrijke helden en nastrevenswaardige voorbeelden kan allicht studenten en investeerders aantrekken of indruk maken op publiek en politiek, maar is dus in die zin alleen maar van instrumentele waarde. Zowel de interne waarden van wetenschappelijke activiteiten en instituties (kennis en Bildung), als de externe waarden van de wetenschap (economisch nut en baankansen) worden hierdoor vertekend. Binnen de wetenschap zouden we niet elkaar moeten verdringen en bevechten in verspillende competities en buiten de wetenschap zouden we niet moeten pretenderen dat alleen wie een slopende strijd heeft overleefd iets van waarde voor de samenleving te berde zou kunnen brengen.

Wetenschappers zitten gevangen in Plato’s grot en jagen geld, roem, en macht na in plaats van het ware, schone, en goede. In de hitte van de strijd zijn we vergeten dat de eerste op zijn hoogst middelen tot de tweede zijn. Walt Disney schijnt eens gezegd te hebben dat hij geen films maakte om geld te verdienen, maar geld verdiende om films te maken. Dit schijnt in de universiteit tegenwoordig volledig op zijn kop te staan.