Accounting hoogleraar en filosoof Frank Hartmann kan zich helemaal vinden in Adriaan Duivemans pleidooi voor meer contraire denkers op de universiteit. Maar, zo stelt Hartmann, vertel die dwarsdenkers niet wat ze wel en niet mogen denken. 'Het is te gemakkelijk om kritiek op de ‘woke-beweging' af te doen als een uiting van extreme politieke voorkeur.'

Vox is op zoek naar een nieuwe columnist en toen ik de meest recente column van Adriaan Duiveman las bekroop me de angst dat dit zijn laatste zou zijn. Een beetje discussie ga ik namelijk niet uit de weg en, laten we eerlijk zijn, elkaar scherp houden in een inhoudelijk debat is wat mij betreft één van de pijlers van het universitaire bestaan. Ik hoop dat deze scherpte op Voxweb behouden blijft – en dat Duiveman nog even doorgaat.

Tegelijkertijd overviel me een zekere blijdschap. Met mijn opiniestukken in het Nederlands Dagblad over de aangekondigde bezuinigingen en het belang van zelfreflectie binnen universiteiten hoop ik toch een zeker vuur te hebben aangewakkerd, en als je schrijft wil je ook gelezen worden. Maar dat was niet alles wat ik dacht bij het lezen van de column.

Zo verwijst Duiveman naar mij als een leerstoelhouder bedrijfseconomie, maar ben ik leerstoelhouder accounting. Dat is wel een verschil, al was het maar omdat over accountants heel wat betere grappen te maken zijn dan de grap die Duiveman over bedrijfseconomen maakt, of althans poogt te maken.

Ik vergeef het hem, velen maken deze vergissing, maar het wordt daarna niet echt beter.

Moord en brand

Want nu universiteiten voor grote financiële uitdagingen staan zou iedereen in de universitaire gemeenschap toch wel een beetje doordrongen moeten zijn geraakt van gezond en nuttig kosten-batendenken. Onze eigen studenten bedrijfseconomie zijn dat zeker, daar sta ik voor in. Maar ook de rest van die gemeenschap zou op z’n minst een beetje moeten zijn begaan met diegenen die van de aangekondigde bezuinigingen de dupe zullen zijn.

Financiële uitdagingen veroorzaken groot persoonlijk leed en verdriet, en zorgen voor grote bestuurlijke uitdagingen en frustraties. De rapportages van onze eigen Vox in het afgelopen jaar maken dat meer dan duidelijk. Je kunt daar grappen over maken, maar die moeten dan wel ontzettend leuk zijn.

‘De badinerende toon over het belang van gezonde financiën moet niet afleiden van de kern van de discussie’

Op zichzelf ben ik als accountant wel gewend aan een wat badinerende toon over het belang van gezonde financiën. Het moet alleen niet afleiden van de kern van de discussie. Die is, wat mij betreft, dat universiteiten nu moord en brand schreeuwen in reactie op aangekondigde bezuinigingen, maar dat er meer dan voldoende redenen zijn voor een wat gematigder toon.

Al degenen die claimen dat Den Haag ‘de bijl zet aan de wortel van de wetenschap’, of dat Den Haag ‘het hoger onderwijs sloopt’ bedienen zich van een narratief dat we in, zeg, wat minder academisch geschoolden juist verfoeien. Kunnen we niet wat zelf-kritischer zijn?

Wetenschappers moeten individuele verantwoordelijkheid kunnen nemen voor hun intellectuele prestaties. Ja, ook in termen van kosten en baten. De exponentiële groei in aantallen publicaties in de laatste decennia geven het begrip ‘academische overproductie’ inmiddels een stevige, feitelijke grondslag. Het veelvuldig falen van replicatiestudies en de vele herhaling van theoretische en empirische zetten in veel takken van sociaal-academische sport nuanceren het belang van steeds-maar-meer onderzoek behoorlijk. Zetten we met dit soort praktijken niet zelf de bijl aan onze wortels?

Ik hoop dat deze vraag gesteld mag worden.

Onaantastbaarheid

Daarnaast ben ik ook kritisch op het zich beroepen op morele superioriteit of het klakkeloos accepteren van ideologische noodzakelijkheid van allerlei universitaire activiteiten. Dat suggereert het bestaan van een academische onaantastbaarheid, die we ons niet kunnen veroorloven.

Het is ook echt te gemakkelijk om voor de verleiding te vallen om kritiek op de ‘woke-beweging’ af te doen als een uiting van extreme politieke voorkeur. Zo vindt ook Duiveman het nodig om zichzelf politiek te typeren als ‘gematigd rechts’. Maar juist die onmiddellijke neiging tot politieke typering is de beste illustratie voor mijn kritiek. Zo lang je maar politiek deugt, mag je meedoen aan het debat.

Daarnaast is het bijzonder dat er juist in een katholieke universiteit geen plaats zou zijn voor kritiek op ’woke’.

‘Natuurlijk, het voorbeeld van de genderneutrale sanitaire voorzieningen is wellicht al te vaak gebruikt’

Duiveman pleit voor het aanstellen van meer ‘contraire denkers’ aan de universiteit. Dat lijkt heel aardig, maar hij stelt ook meteen eisen aan wat die ‘contraire denkers’ dan wel en niet zouden mogen denken. Ook dit soort ideologische normering raakt aan de kern van mijn kritiek. Universiteiten zouden juist niet moeten willen bepalen hoe hun criticasters zouden mogen denken, net zoals Vox ook columnisten de kans geeft om de plank volledig mis te slaan. Laten we als academici de kritiek vooral niet overlaten aan getolereerde dwarsdenkers, of erger nog, aan ondeskundige politici.

Inderdaad, het voorbeeld van de genderneutrale sanitaire voorzieningen in de discussie over ‘woke’ is wellicht al te vaak gebruikt. Dat betoogde ik zelf overigens al. Maar misschien komt dit veelvuldig gebruik voort uit het feit dat juist sanitaire voorzieningen bij uitstek het primaat van biologie boven subjectieve identiteit tonen, hetgeen in de discussie een rol speelt.

Nee, het gaat natuurlijk om veel meer, namelijk om de wijze waarop ideologisch activisme de vorm en inhoud van intellectuele activiteit bepaalt en normeert, en de manier waarop dit bestuur en management van universiteiten compliceert. Veel andere kansen gaan hiermee allicht verloren. Op de enorme verborgen kosten daarvan krijgt zelfs een accountant moeilijk grip.